Tema: Filosofiya nızamları kategoriyaları hám metodları Joba

Katigoriya da nizam tusinikleri
Filosofiyaliq oylaw qubilislardin, protsesslerdin qanday de bir jeke turlerine emes, putkil bolmisqa tán galaba belgileridi, qatnaslardi ashadi. Bull bilimler adamzat oylawinin universallıq formalarinda-kategoriyalarinda korinis tabadi. Bolmistin universallıq baylanislari alardin quramli, iyiliwshilik, qarama-qarsiliqli dinamikasinda uginiliwi, tusiniliwi, uliwmalastiriwin az ishine alatugin filosofiyaliq tusinikler dialektikanin kategoriyalarinda korinis tabadi. Bolmistin universallıq baylanislari lardin quramali, iyiliwshilik, qarama-qarsiliqli dinamikasinda uginiliwi, tusiniliwi, uliwmalastiriwin az ishine alatugin filosofiyaliq tusinikler dialektikanin kategoriyalari taparin quraydi. Albette bull kategoriyalar barliq adamzit praktikasinin tariyxiy natiyjesi da juwmagi, adamzat biliwinin tariyxiy rawajlaniwinin en uliwma abstrakciyası.
Dialektikaliq kategoriyalar menen konkret ilimlerdin kategoriyalarinin arasindagi qatnasiqta jane bir ayırmashiliq bar. Filosofiyaliq kateoriyalardin abstraktligi, uliwmaligi, ogada jlqari darejede bolǵanliqtan alar konkret ilimlerinin tikkeley metodı bala almaydi.
Dialektikanin negizgi nizamlari
San ozgerislerinin tiykargi sapa ozgerislerine otiw nizami
Ayyemgi grek filosoflari aq waqtinda itibarga alina bermeytugin mayda ozgerislkr taplanip-taplanip, joqlıq júdá sezerlik ozgerislerge alip keletuginligina dıqqat awdargan edi. Aytayiq, úyilgen qumnin sezilmestey darejede azaya beriwi qumdi birotala joq etse, adamnin basindagi isiktin bildirmey tusiwi oni taqir jetkilikli etedi. Bull jerde bir haldan eginshisine otiw elespesiz, koriner- korinbes jagdayga iye. Basqa jagdaylarda bull shegara júdá anıq korinis tabadi.
Bunday Misallardi koplep keltiriw múmkin. Sport da kasiplik boyinsha sheberlik ya bilimlilik, danishpanliq ta aqirinlap taplanip, waqittin otiwi menen júdá sezilerlik darejege otedi.
Alkogoldı, narkotikti tosin bir reet qollaniw da qawipli - alkogolizmge, náshebentiyaga alip keliwi múmkin. Sanday aq ondiristin qorshagan ortaga kop Gana ziyanli tasiyr mudami tojobasip turadı.
Jiyirkeniwsiz dozadan baslanip, hawanin, suw saqlagishlardin, hawizdin pataslaniwi waqittin otiwi menen apatshiliq darejege jetedi. Denenin belgili teiperaturaga deyin jiliwi ya suwıwiolardin agregatliq halatin ozgertedi.
Gegel bunday ozgerislerde galaba san ozgerislerinio sapa ozgerislerine otiwi dep atalatugin galaba nizamliliqti kordi.

Sapa da qasiyetler

Dunya kop torli. Al adamnin aldinda bir tur predmetlerdin emes, al hár túrli qasiyetke iye kop túrli predmetler, qubilislar, protsesslerden turadı. Hár bir predmet bir emes, al bir neshe qasiyetlerge iye. Sanın ushin de bir emes, birneshe hár túrli minezlemelerden turadı.
Qasiyetler tiykargi da tiykargi emes baladı. Aytayiq, iskerlik koz-qarasinan adamnin kozinin qara ya kok boliwi, boyi, kiyiminin stili ahmiyetke iye emes. Onin qanday qanige, professionalizminin darejesinin tóbeen ya joqari boliwi júdá ahmiyetli.
Anaw ya minaw sebeplerge baylanisli tiykargi qasiyetlerin jagaltqan predmentler jana halatqa aytewir kire bermeydi, basqa predmetler brlip ketedi. Maselen, avarıyaǵa tusken samolyot samalyot boliwdan qaladi, metall sınıqlarina aynaladi. Spetsifikaliq da spetsifikaliq emes qasiyetler da baladı.
Atom salmaginin belgili ahmiyeti Malim ximiyaliq element ushin spetsifikaliqqa iye, al uliwma salmaq tartilis maydaninda turǵan qalegen materiallıq denelerdin uliwma xarakteristikası. Malim qubilisqa tiyisli spketsifikaliq qasiyetler onin' ushin xarakterli bolip belgiler yamasa simptomlar dep ataladı. Alar anaw ya minaw predmeti bunday belgilerge iye emes basqalarinin arasinan tabiwga múmkinshilik beredi.gayratin jamlew da kiredi. Sapa tusinigi predmetlerdin ulken da kisi taparlarinin specifikaciyasin, ozgesheligin anlatadi. Sapa tabiyat penen jamiyet, tiri da tiri emes, qatti deneler, suyiqliq da gaz, osimlik da haywanlar dunyasi h. t. b. arasindagi sapaliq shegaralardi anıqlawga múmkinshilik beredi. Sapali shegaralardin ornatiliwi minerallardi, osimliklerdi, haywanlardi, texnikalıq duzilislerdi, qasiyetlerdi, millet da xaliqlardi klassifikatsiyalawdin tiykarinda jatadi.
Sanın menen birge dunyanin sapali kop túrliligi toqtap qalgan qubilis emes. Al hár qashan hareketshen. Qubilislar menen predmetlerdin sapali xarakteristikası ne menen belgilenediW Bul sorawga juwap beriw ushin sapa tusinigi menen baylanistiriw zárúr
SAPA HAM SAN. Sapa predmettin (qubilislardin, predmettin) sanday belgisi, al oni ogan da onin menen bir tiples predmetler klasina tiyisli qasiyetlerdin jiyindisina iye sipatinda baladı.
Sapaliq belgilikti jogaltiwdan predmet ozi menen ozi boliwdan qaladi, onin predmetlerdin basqa klaslarina tiyisli jana belgilerge iye baladı. Maselen, erigen ruda shlakqa, metallǵa aynaladi, ospirim
eseyip, jas jigitke, jas jigit kisige, kisi waqittin otiwi menen garriga aynaladi, poselok ulgayip qalaga aynaladi h. t. b.
Sapa kategoriyasi birinshi martebe Aristotel tarepinen analizlendi. Al fizikaliq dunyaga sapali qatnasti tiykarladi (kvalitativizm). Orta tutqınlıq sxolastikanin wakilleri «jasirin» sapa problemasi menen shugillandi. Alarǵa siltewler menen predmetlerdin, zatlardin hár qiyli qasiyetleri menen tusindirildi (dari emleydi, sebebi onda emlew ebeteyi h. t. b bar). XvII-XvIII asirlerdegi filosof- materialistler bul problemaga «birinshi» da «ekinshi» sapalar tuwrali ay-pikirler menen baylanisli qatnas óligi. Biraq asirler boyi dunyaga basqasha koz-qaras, sanliq qatnas qaliplesti da onda sapaliq kop hár túrlilik asırilip qaraldi. Sanliq belgilerdin ashiliwi ulken ahmiyetke iye boldi. Maselenin bul tarepine kobirek pifagorshilar dıqqat boledi, alar tiykarinan sandi-bolmistin tiykari sipatinda taliymatti islep shiqti.
San - qubilislar, predmetlerdin, protsesslerdin alarǵa tán qasiyetlerinin rawajlaniw da intensivligi boyinsha mugdarga da sanlarda korinis tabatugin xarakteristikası.
Pifagorshilardin da basqa de ozine deyingilerdin aylarin uliwmalastira otirip, Aristotel sandi bilay tusindirdi: «san degenimiz - sostav boleklerge boliniwi, alardin hár biri alar ekew me ya kop
pe, tabiyati boyinsha birew da belgili bir narse. Qalegen san eger bolsaplansa kop, al al olshense mugdar». (Aristotel. Shash. v n-t. M., 1974. T. str. 164). Bul filosofiyaliq pikirlewdin adetten
tisqariligina qaramastan (pikir bunnan min jil búrin aytılǵan ), onin manisin tusiniw qıyın emes: sanliq tarepine zatlardin olshewge da matematikalıq sawlelendiriwge tán tarepleri kiredi.
Sanliq da sapaliq ozgerislerdin baylanislarinin konkret formaları kop Gana tabiyattaniwliq-ilimiy nizamlarda korinis tabadi. D. I. Mendeleevtin ximiyaliq elementlerinin periodliq nizami usinday. Biraq san ozgerislerinin sapa ozgerislerine otiw nizami konkret-ilimiy
nizamlardan ayrilip turadı. Al sheksiz uliwma, filosofiyaliq xarakterge iye da dunyaga kóz-
Dauletbay Jalgasov,[19. 05. 21 10 :24]
qarasliq funkciyanı atqaradi, en aldi menen uzaq hukim surgen dunyaga sanliq mexanistlik koz-
qarasti buzadı. Gegel ozgerislerdin azayiwi da ulgayiwi tuwrali sheklengen tusinikti singa ala otirip, oni «jaman sheksizlik penen» salistirdi da oni bir túrli, monotonli, sanliq ozgerislerde shek joq qubilis
sipatinda qaradi 1+1+1+1. Bul «jaman sheksizlikke» «haqiyqiy sheksizlikti»- sapali shegaralardinotiwi menen, jana payda boliwlar menen baylanisli azayiw da kobeyiwge qarsi qoydi.
Sanliq ozgerislerdin sapali ozgerislerge otiw nizami dunyani qıyın, kop sapali, az ishine
elementar boleklerdi, atomlardi, molekulalardi, kristallardi, taw parodalarin, planetalardi, planetalar
sistemasın, galaktikalardi, metagalaktikalardi alatugin dunyani tusiniwge bagdarlaydi. Alardin
40
barligi bir-birinen tek razmeri, massası da basqa de sanliq xarakteristikaları arqali Gana ayrilip turadı, al hár túrli sapali birliklerden túrli, bolmistin spetsifikaliq, kop túrli turlerin anlatadi.
Basqasha aytqanda, nizam dunyanin kop sapaliligin zatlardin hár túrli sanliq xarakteristikası menen ajiralmas baylanista qaraydı.
Qarama - qarsiliqlardin birligi de guresi nizami Qarsiliqlar obiektiv da galaba xarakterge iye. Aytayiq, obiektiv dunyanin qalegenmateriallıq birligi, hár bir protsesi yamasa qubilisi rawajlaniwdagi qarama-qarsi tarep da
tendentsiyalardin az-ara tasirinen, qarsiliqlardin payda boliw, qaliplesiw da sheshiliwinen turadı.
Harekettin ozi qarama-qarsi tareplerden - uzliklilik da úzliksizlikten turadı. Harekettegi
dene bir waqitta bir orinda turadı da turmaydı. Bul qarama-qarsiliqtin mudami payda boliwi da bir
waqitta sheshiliwi hareket baladı.
Tabiyat penen jamiyettin qarama-qarsiliqli xarakteri ilim da praktikanin magliwmatlari
menen tastiyqlanadi. Hazirgi fizika, maselen, barliq mikroobektlerdin tolqin tarizli da
korpuskulyar qasiyetlerge iye ekenligin aytadı.
Jamiyettin tiykarin da ogan xarakterli ishki qarsiliqlar, birinshi gezekte ondiriwshi kushler
menen ondiris qatnaslarinin arasindagi qarama-qarsiliq quraydi.
Adamzat biliwi da qarama-qarsiliqli. Aqiri, biliw protsesi mudami oylawdin obiektke
jaqinlasiwi da tabiyatti adamnin oyinda sawlelendiriw «oli», abstrakt jagdayda emes, al
harekettin mangi protsesinde, qarama-qarsiliqlardin payda boliwinda da alardin sheshiliwinde
baladı
Solay etip, qarsiliqlar rawajlaniwdin tiykarin quraydi, alar obiektivlikke iye, tabiyat da jamiyet, putkil bizdi qorshagan dunya menen ajiralmas birlikte.
Dialektikaliq qarsiliqlar qarsiliq, qarama-qarsiliq, ayırmashiliq, konflikt, birdeylik h. t. b. kategoriyalari arqali ashiladi.
Qarsiliq da qarama-qarsiliqti ten manisli tusinikler sipatinda tusiniw bar. Shininda de,
Malim qubilis qarsiliqli yamasa al qarama-qarsiliqlardin birliginen turadı dew bir saz ásbapları bolsabı. Degen
menen qarsiliqti qarama-qarsiliqlardin arasindagi qatnas sipatinda qaraw durisiraq baladı.
Protsessler da qubilislar rawajlaniwdin qarama-qarsi tareplerdin ya tendentsiyalarinan
turatugin qarsiliq sipatinda baladı. Solay etip, «qarama-qarsiliq» tusinigi («protivopolojnost»)
qarama-qarsiliqtin hár bir tarepin anlatiwga, al «qarsiliq»- usi tareplerdin az-ara qatnaslarin, qarama-qarsiliqlardin az-ara qatnaslarin anlatiwga baylanisli qollanıladı. Ayırmashiliq - qarsiliqtin korinisinin bir forması. Aytayiq, tutiniw da almasiw quninin,
qunnin turaqli da ekvivalentli formaları. Sanday-aq tavar tutiniw quni da qun sipatinda eki túrli
jasawga iye. Biraq bul eki túrli birdey emes jasaw ayırmashiliqqa osip shiqsa, ayırmashiliq qarama-
qarsiliqqa da qarsiliqqa osip shigadi.
«Ayırmashiliq» tusinigi bir waqitta predmetlerdin bir-birinen ayırmashiligin, eginwi bir
momentte dialektikaliq qarsiliqtin formasın yamasa qarsiliqtin rawajlaniwindagi basqishti anlatadi.
«Qarsiliq» tusinigi menen «konflikt» tusinigin shatastiriwga bolmaydi. Qarsiliq predmettin
yamasa qubilistin rawajlaniwinin putkil barisinda omir surse, konflikt qarsiliqtin belgili momenti
Gana bala aladi. Konflikt qarsiliqtin joqari otkirlikke otiwi, usinin sebebinen bul halatti janasi
menen ozgertiw zárúrliligi payda bolǵanda iske qosiladi.
«Saykessizlik» da «qarsiliq» tusinikleri da bir emes. Bunı ondiriwshi kushler da
ondiris qatnaslari arasindagi qatnaslari Misalinda tusindiriw múmkin.
Dialektikaliq qarsiliq qarama-qarsi tareplerdin, tendentsiyalardin birligi, alardin az-ara belgileniwi menen xarakterlenedi.
Hár bir oblastqa tán qarsiliqlardin ozine tán hal boliw formaları bar. Tabiyattagi qarsiliqlar,
adette stixiyali, az-ozinen payda bolip, rawajlanip, san ozlerine tán nizamliqlar tiykarinda hal
etiledi. Ishki da sırtqı, tiykargi da tiykargi emes, antogonistlik da antogonistlik emes
qarsiliqlardi bir-birinen ayiriw zárúrli. Biraq alar ortasinda birotala shegara joq. Realliqta bir-birine otip otiradi. Biykarlawdi biykarlaw nizami
Bolmistin hamme oblastlarinda mudami gone omiri tamam bolip atirgan narse da
hadiyselerdin da jana narse, hadiyselerdin payda boliw protsessi bolip turadı. Bundaǵı eskinin
jana menen almasiwi biykarlaw dep ataladı. «Biykarlaw» terminin filosofiyaga Gegel kirgizgen.
Biykarlaw dialektikada kundelikli sánede islenetugin tusinikten pariq etedi.
Biykarlawdi dialektikaliq tusiniw jananin eski menen qarapayim almasiwi bolmastan, bálki
jana eskinin jagdayinda payda bolip, ondagi duziw tamanlardan paydalanip, qarar tabiwdi tán aliw
«Ishki biykarlaw» rawajlaniwdin hareketlendiriwshi kushi dep Gegel biykarga aytqan emes.