Tema: Matematika sabaǵında «Ólshemler» temasında oqıtıwdıń tiyimli jolları Joba

II Bap. Baslawısh klass oqıwshılarında matematika sabaqlarında muǵdarlardı ólshew ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw
2. 1. Baslawısh klaslarda muǵdarlardı ólshew
Muǵdarlar, tap nomerler sıyaqlı baslawısh klaslarda matematika shınıǵıwlarinig tiykarǵı túsinigi bolıp, balalarda muǵdar haqqında predmetler hám voqeylikka baylanıslı hám ólshew menen baylanıslı sapa oyda sawlelendiriw ushın paydalanıladı.
1-2-klaslarda oqıwshılar uzınlıq, massa, (salmaqlıq) kólem, waqıt haqqında hám olardıń ólshew birlikleri haqqında oyda sawlelendiriwge iye boladılar. Mısallardı sheshiw processinde olar baha, baha, muǵdar, baha, tezlik, aralıq, ónimlilik túsinikleri menen tanısadılar.
Temanı úyreniw processinde soǵan erisiw zárúrki, oqıwshılar óz-ara baylanıslı, biraq ulıwma basqa -basqa, mazmunga iye bolǵan «miqdor» hám «raqam» túsiniklerin anıq parqına bara alıwları kerek. Mısalı, sım oramınan bir bólek kesip alıp, ólshew birligi detsimetrden paydalanıp, 1 dm, 2 dm, 3 dm,., ...20 dm. Sıyaqlı uzınlıqlardı belgilep baramız. Yaǵnıy usı ólshem birligin sım uzınlıǵı boyınsha ketma ket qoyıw menen o'lchaymiz hám tiyisli atı menen - (20 dm) jazıp qóyamız.
Eger basqa ólshem birligi, mısalı, santımetrdan paydalanǵan bolsa, muǵdardıń nomer belgisi ózgeshe bolǵanına erisemiz. Bul nomerdi de tiyisli atı menen (200 sm) jazıp qóyamız. Metr ólshem birliginen paydalansak usı muǵdardıń taǵı bir cifrlı kóriniske iye bolamız (2 m).
Nomer hám ólshemler túsiniklerin óz-ara parıqlaw ushın bul basqıshda usı járdemlerden asa ıqtıyatlılıq menen paydalanıw kerek boladı. 78, 40, 11, 99 sıyaqlı mısallarda belgilerdi qóllaw menen baylanıslı shınıǵıwlardı qáliplestiriwde, áyne cifrlardıń (sanlardıń ) ózin salıstırıw zárúrligi 23 sm, 2 dm, 5 dm. 1 m sıyaqlı shınıǵıwlardı sheshiwde bolsa muǵdarlar salıstırıwlashayotganligi qayta -qayta takidlanishi kerek.
Muǵdar hám san (nomer) sóz dizbegilerdi qóllaw menen baylanıslı basqa shınıǵıwlar da sol sıyaqlı anıq hám túsinikli ańlatılıwı kerek.
Ol yamasa bul muǵdar haqqında oyda sawlelendiriwdi qáliplestiriw hám olardı ólshew usılları ayriqshalıqqa iye sonda da, hár bir muǵdardı úyreniwde ulıwma basqıshlardı bólek atap ótiw maqsetke muwapıq bo'lar edi. Oqıtıwshı hár bir muǵdarlardı úyreniw processinde áne usılarǵa súyene otirip, oqıwshılar iskerligin tómendegishe qurawı múmkin.
MASSA (salmaq, salmaqlıq).
Bul bólimde oqıwshılar massa (salmaq) túsinigi jáne onıń ólshem birligi -«kilogramm» menen tanısadılar. Bul temanı úyreniwdegi atamalarǵa bólek ıqtıyatlılıq menen jantasıw kerek. Sebebi, sońǵı waqıtlarǵa shekem massanı ápiwayı tarozda tartıp, onıń kórsetkishlerin «awirliq» dep atar edi. negizinde, massa hám salmaqlıq birdey zat emes. Salmaqlıq - massanı tezleniwge kóbeymesinen ibarat bolǵan kúsh bolıp tabıladı. Sol sebepli balalarǵa soraw berilgende «usi predmettiń salmaǵı qansha?» emes al, «usi predmettiń massası qansha?» dep soraw kerek boladı. Sorawdıń bunday formada qoyılıwı birinshi klasstanaq engizilgen.
Massa haqqında oyda sawlelendiriwdi qáliplestiriw metodikasında tómendegi basqıshlardı ajıratıw múmkin.
Balalarda massa haqqında qanday túsinik bar ekenin anıqlap alıw kerek. Onıń ushın oqıtıwshı sonday jaǵdaydan paydalanıw múmkin.
Stolģa eki birdey reńli hám ólshemli eki kubikni qoyıw kerek. (Olardıń birin aǵashdan, ekinshisin kartondan soǵıw múmkin. Olardıń sırtqı tárepden parqı bolmawi kerek). Oqıtıwshı bul eki kubik birdey sonda da, olardıń ortasında ayırmashılıqlar bar ekenin túsindiriwi kerek. Sonda balalarda bul parq nede ekenligine qızıǵıwshılıq oyanadı. Ayirim balalar bolsa kubiklerdi jaqınnan hám hátte kóterip kóriwge háreket qılıwadı. Sonda oqıtıwshı «awirraq» hám «jeńilrek» predmettiń massası menen baylanıslı sapası ekenin tushintiradi. Matematikada «awirraq» hám «jeńilrek» sózleri ornına «Bul predmettiń massası kóp (yamasa kem)» degen sóz dizbegiler isletiledi. Keyin oqıtıwshı hár bir oqıwshına (massasına kóre bir-birinen parq etiwshi) eki kitaptı eki qolına alıp, olardan qaysı biri salmaqliiroq ekenin so'raydi. Juwap túrlishe bolıwı múmkin. Sonda oqıtıwshı predmetler massasın qolǵa alıp shamalaw qıyınshılıqlı ekenligin uqtiradi. Bunday jaǵdaylarda eń ápiwayı máwsimli tárezilerden paydalanıw múmkinligin tushintiradi hám predmetler massasın salıstırıwlaw processinde odan paydalanıw jolların túsintiredi. Zárúrli tájiriybege bolsa ámeliy shınıǵıwlar dawamında eriwiladi. Oqıwshılardıń dıqqatın taroz máwsimleri bos waqıtında kórsetkish tillerdiń jaǵdayına, keyininen bolsa, máwsimlerge hár túrlı buyım qoyılǵannan keyingi jaǵdayǵa qaratıladı.
Oqıtıwshı balalarǵa, uzınlıqtı ólshewde qollanılǵanı sıyaqlı, massanı ólshew ushın ólshem birligi zárúr ekenligin xabar beredi. Bunday ólshem birligi retinde «kilogramm» qabıl etilgen.
Oqıtıwshı 1 kg, 2 kg, 5 kg li taroz tasların kórsetip beredi. Oqıwshılar tasların ólshew (tartıw) boyınsha shınıǵıwlardı ótkerediler. Bunıń áqibetinde olar muǵdarlar haqqında oyda sawlelendiriwdi keńeytiw ólshew menen basqa temalardı keńlew ańǵarıw, esap -kitap boyınsha kónlikpelerin joqarı dárejede jetilistiriwtiradilar.
Massalardıń jıyındısı, ayırması yamasa qaldıg'ini tabıw menen baylanıslı máselelerdi sheshiw processinde oqıwshılar birdey nomdagi birliklerde kórsetilgen muǵdarlardı qosıw hám ayırıwǵa tiyisli wazıypalardı atqaradılar.
Kólem.
Kólem túsinigi jáne onıń ólshem birligi litr túsinigi menen balalar birinshi klassta tanısadılar. 4-klassta kólem ólshem birliginiń ápiwayı kórinisleri úyreniledi. Sol sebepli de kólemdi úyreniwde bir atlı kórsetkishten basqa atlı kórsetkishke ótiw, eki qıylı atamadaģi kólem muǵdarın qosıw hám ayırıw sıyaqlı processler bolmaydı.
Kólem jáne onıń ólshem birligi litr menen tanısıw processinde tómendegi mashqalalı jaǵdaylardan paydalanıw múmkin.
1. Oqıtıwshı stolida suw tolıqtilgan eki qıylı ıdıs turıptı. Hár ikkovida suw birdey tolıqtigan sonda da ıdıslardan biri jińishke, ekinshisi bolsa qalın hám eki qıylı kólemde eki stakan (olardı 1 hám 2 dep belgileymiz) hám suwdı quyılıw ushın isletiletuǵın taǵı basqa úshinshi ıdıs bar.
Oqıtıwshı 1 sanlı stakan menen hár eki ıdıs daǵı suw kólemin ólshewdi tapsıradı. Oqıwshılar úlken ıdısda 10 stakan, kishi ıdısda 5 stakan suw bar ekenin anıqlaydilar. Bunnan tiyisli juwmaq shiǵarıladı.
Keyin ekinshi stakan menen hár eki ıdıs daǵı suw olshenedi. Bul jaǵdayda úlken ıdıs daǵı suw 4 stakan, kishi stakandagi suw 2 stakan shıǵadı. Yaǵnıy juwmaq etiledi.
Endi oqıtıwshı úlken ıdıs daǵı suwdı ekinshi stakan menen, kishi ıdıs daǵı suwdı birinshi stakan menen ólshewdi tapsıradı. Juwmaqlardı talqılaw oqıwshılardı sonday juwmaqlarǵa alıp kelediki, ıdıslar daǵı suw kólemin ólshew hám salıstırıwlaw ushın bir ólshem birliginen bir stakandan paydalanıw zárúr eken. Bul jaǵdayda uzınlıqtı santımetr menen, massanı bolsa kilogramlar menen ólshewdi mısal keltirip, kólemdi ólshew ushın litrdan ólshem birligi retinde paydalanıwdı túsintiredi.
2. Suwlı eki ıdıstan biri keńlew ekinshisi uzınchoq bolıp, ekinshisidagi suwdiń biyikligi birinshisine salıstırǵanda joqarılaw. Oqıtıwshı soraw beredi: «Bul ıdıslardıń qay-qaysısında suw kóbirek? ». Juwaplar túrlishe boladı. Qaysı ıdısda suw kóbirek ekenligin sheshiw kerek. Oqıwshılardıń ózleri ıdıslar daǵı suwdı ólshew ushın úshinshi ıdıstan paydalanıwdı usınıs etedi. Balalar suwdı ólshew processinde hár eki ıdısda da birdey kólem degi birdey suw bar degen pikirlerge keliwleri de múmkin. Oqıtıwshı ólshewler juwmaǵı boyınsha qoyidagicha juwmaqqa keledi: túrli kólemli ıdıslarda túrli muǵdarda suw bolıwı múmkin hám olardı júzeki shamalaw múmkin emesligin, ólshew jolı menen anıq nátiyjege erisiw múmkinligin túsintiredi. Kólemdiń ólshem birligi kiritilgeninen keyin túrli ámeliy shınıǵıwlar atqarıladı. Mısalı : «Bir ıdısda 5 l suw bar, ekinshisinde 3 l suw bar. Hár eki ıdıs daǵı suw kólemi teń bolıwı ushın ne etiwi kerek? ». (Birinshi ıdıstan ekinshisine suw quyilsa ol jaǵdayda eki ıdısda 4 litrdan suw boladı, yamasa birinshi ıdıs daǵı 2 l suw to'kib taslansa, hár eki ıdıs daǵı suwdiń kólemi teń boladı ). «Bir ıdısda 3 l. suw bar. Ekinshisinde bolsa 2 l. kóbirek. Ne qilsak, ekinshi ıdısda birinshi ıdısqa salıstırǵanda 1 l suw kóbirek boladı? ».
Birinshi másele sıyaqlı, bul da balalarda pikirlew haqıyqıy juwaptı tabıw dawamında intellektual háreketti júzege keltiredi. Mısalı, balalar, birinshi ıdısqa 1 l suw qosımsha quyılıwdı, yamasa birinshisine 2 l, ekinshisine 1 l suw taǵı quyılıwdı usınıs etisleri múmkin. Bul usınıslardıń hámmesi ámelde atqarılıp kóriliwi kerek, yaǵnıy, kólemdi ólshew boyınsha shınıǵıwlarǵa aylanıwı kerek. Joqarıda keltirilgen wazıypalar balalarda ápiwayı jaǵday - ıdıs daǵı suwdı stakan menen ólshewge salıstırǵanda kóbirek qızıǵıwshılıq oyatıw múmkin.
Waqıt.
Ámeldegi programma boyınsha waqıt muǵdarı jáne onıń ólshew birlikleri menen tanısıw 2-klassta ámelge asıriladı. waqıt haqqındaǵı túsinikti qáliplestiriw processindegi quramalılıqtı názerde tutıp, bul tarawdaǵı islerdi birinshi klasstanoq jańadan baslaw kerek.
Oqıwshılardıń kún hám ayların jazıp barıwı, ay hám hápte ishinde kún sanı qansha ekenligin anıqlaw, sabaq hám tánepisler dawamı sıyaqlı ámeliy jumıslar birinshi klasstanoq waqıt haqqındaǵı túsinikler berip barıladı.
2-klassta bolsa jıl, ay, táwlik (keshe-kunduz), saat hám minut sıyaqlı birlikler uyreniledi. 3-klassta bolsa, sekund hám ásir túsinikleri o'tilishi menen balalarda waqıt haqqındaǵı túsiniklerdi jáne de anıqlawtirishga eriwiladi. waqıt birlikleri haqqında oyda sawlelendiriwdi qáliplestiriw ushın túrli shınıǵıwlar ótkeriw jaqsı nátiyje beriwi múmkin, mısalı : oqıtıwshı ózi shappat chalgandan keyin bir minut ótkennen, balalar da shappat shertiwin túsintiredi. (balalar bir minut waqıt ótiwi ushın 60 qa shekem sanawları kerek ). Kalendar menen islew de jaqsı nátiyje beredi. Sabaqlıqta keltirilgen shınıǵıwlardı orınlaw dawamında balalar jıl dawamında qansha ay, háptede qansha kún bar ekenin hám olardıń dawam etiw waqtinı bilip aladılar.