Tenglamalar tizimi ko‘rinishidagi ekonometrik model reja

8-Mavzu: Modelning keltirilgan va tarkibiy shakli


8.1.Ekonometrik tenglamalar tizimini indentifikatsiyalash muammolari

TMSH (tarkibiy model shakli ) da modelning tarkibiy koeffitsentlari deb ataluvchi, b_ij va a_ij modelning parametrlarini aniqlashda eng kichik kvadratlar usuli qo‘llana olinmaydi.

Odatda modelning tarkibiy koeffitsentlarini aniqlash uchun TMSH keltirilgan model shakliga (KMSH) tubdan o‘zgartiriladi.
y₁ = ₁₁ x₁ + ₁₂ x₂ + …+_1m x_m
y₂ = ₂₁ x₁ + ₂₂ x₂+ …+_2m x_m (8.1)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
y_n = _n1 x₁ + _n2 x₂ + …+_nm x_m
KMSHning ij parametrlari eng kichik kvadratlar usulida baholanishi mumkin. Bu parametrlar orqali bij va aij modelning tarkibiy koeffitsentlarini hisoblab chiqish mumkin. Tarkibiy va keltirilgan shakllarning parametrlarini o‘zaro mosligini ta’minlash uchun identifikatsiya sharti bajarilishi kerak.
Modelning tarkibli shakli quyidagicha bo‘lishi mumkin:
identifikatsiyalanadigan;
identifikatsiyalanmaydigan;
o‘taidentifikatsiyalanadigan.
TMSH identifikatsiyalanadigan bo‘lishi uchun, tizimning xar bir tenglamasi identifikatsiyalanadigan bo‘lishi kerak. Bu holatda TMSH parametrlari soni keltirilgan formaning parametrlariga teng bo‘ladi.
Agar TMSHning birorta tenglamasi identifikatsiyalanmaydigan bo‘lsa, bunda butun model identifikatsiyalanmaydigan bo‘lib hisoblanadi.Bunday holatda keltirilgan shaklning koeffitsentlari soni TMSH koeffitsentlari soniga nisbatan kam.
Agar keltirilgan koeffitsentlar soni tarkibli koeffitsentlariga nisbatan ko‘p bo‘lsa, model o‘taidentifikatsiyalanadigan deb hisoblanadi. Bunda keltirilgan model shaklining koeffitsentlari asosida biror tarkibiy koeffitsientining ikki va undan ko‘p qiymatini topish mumkin. O‘taidentifikatsiyalanadigan modelda bitta bo‘lsa ham tenglama o‘taidentifikatsiyalanadigan, boshqalari esa identifikatsiyalanadigandir.
Agar, TMSHning i-tenglamasida endogen o‘zgaruvchilar sonini N orqali va tizimda mavjud bo‘lgan, lekin ushbu tenglamaga kirmaydigan oldindan belgilangan o‘zgaruvchilarni D orqali belgilasak, modelning identifikatsiya sharti quyidagi hisob qoidasi ko‘rinishida yozilishi mumkin:
agarD+1
agarD+1 = Htenglama identifikatsiyalanadi;
agarD+1 >Htenglama o‘taidentifikatsiyalanadi.
Identifikatsiya uchun mazkur qoida kerakli, ammo etarli shart emas. Keltirlgan qoidadan tashqari, tenglama identifikatsiyasini aniqlash uchun ko‘shimcha shartlar bajarilishi lozim.
Ko‘rib chiqilayotgan tenglamada mavjud bo‘lmagan, lekin tizimga kirgan endogen va ekzogen o‘zgaruvchilarni tizimda ta’kidlab chiqamiz. Boshqa tenglamalarda o‘zgaruvchilar koeffitsientlaridan matritsasini tuzamiz. Agar o‘zgaruvchi tenglamaning chap tomonida joylashgan bo‘lsa, bunda koeffitsientni teskari belgi bilan olish kerak. Agar olingan matritsasini determinanti nolga teng bo‘lmasa va darajasi bir kam tizimda endogen o‘zgaruvchilar sonidan kam bo‘lmasa, bunda mazkur tenglama uchun identifikatsiyaning etarli sharti bajarilgan.
Buni quyidagi tarkibli model misolida tushuntirib beramiz:
y₁= b₁₂ y₂ + b₁₃ y₃ + a₁₁ x₁ + a₁₂ x₂
y₂= b₂₁ y₁ + a₂₂ x₂ + a₂₃ x₃ + a₂₄ x₄(8.7)
y₃= b₃₁ y₁ + b₃₂ y₂ +a₃₁ x₁ + a₃₂ x₂
Har bir tizimning tenglamasini kerakli va etarli identifikatsiya sharti bajarilishiga tekshirib chiqamiz. Birinchi tenglamada uchta endogen o‘zgaruvchilar:y₁ ,y₂vay₃ (H=3) mavjud. Unda ekzogen o‘zgaruvchilar x₃vax₄(D=2) qatnashmayapti. Kerakli identifikatsiya sharti bajarilgan D+1=H.
Kerakli shartga tekshirish uchun x₃vax₄o‘zgaruvchilar koeffitsientlaridan iborat bo‘lgan matritsasini tuzamiz (3-jadval). Jadvalning birinchi ustunida ekzogen o‘zgaruvchilar x₃vax₄ koeffitsientlari tizimining 2 va 3 tenglamaliridan olingan deb ko‘rsatilgan. Ikkinchi tenglamada mazkur o‘zgaruvchilar mavjud bo‘lib, ularning koeffitsientlari a₂₃ va a₂₄ larga mos ravishda teng. Uchinchi tenglamada yuqoridagi o‘zgaruvchilar qatnashmaydi, ya’ni ularning koeffitsientlari nolga teng. Matritsasining ikkinchi satri noldan iborat bo‘lgani uchun, matritsaning determinanti xam nolga teng. Demak, etarli sharti bajarilmagan va birinchi tenglamani identifikatsiyalanadigan deb hisoblasa bo‘lmaydi.
3-jadval
x₃vax₄o‘zgaruvchilar koeffitsientlaridan tuzilgan matritsa.

Tenglamalardan olingan o‘zgaruvchilarning koeffitsientlari	O‘zgaruvchilar
	x3	x4
2	a23	a24
3	0	0