Teoremaning tuzilishi haqida umumiy tushuncha

umumiy asos: «Agar natural son 6 ga karrali bo`lsa, u holda u 3 ga karrali bo`ladi»;
xususiy asos: «39 soni 3 ga karrali»;
xulosa: «39 soni 6 ga karrali»;
berilgan mulohazada asoslar rost, xulosa esa yolg`on-39 soni 6 ga bo`linmaydi. Demak, bu mulohaza deduktiv emas, bundan kelib chiqadiki, asoslarning rostligi mulohazaning deduktivligini ta’minlovchi yagona shart emas ekan.
Endi keltirilgan mulohazalarni solishtiramiz. Buning uchun ularni simvolik shaklda tasvirlaymiz. Agar A orqali « x natural son 6 ga karrali» jumlani, B orqali esa « natural son 3 ga karrali» jumlani belgilasak, u holda ikkala mulohaza uchun umumiy asos ko`rinishga ega bo`ladi. 1-misolda ikkinchi asos xususiy asos, u jumlada o`rniga 18 ni qo`yish bilan hosil qilinadi. Uni bilan belgilaymiz. U holda birinchi mulohazada xulosani bilan belgilash mumkin. Ikkinchi misol uchun: ikkinchi asos ko`rinishga, xulosa esa ko`rinishga ega bo`ladi.
Kiritilgan belgilashlarga ko`ra berilgan mulohazalarni bunday ko`rinishda tasvirlash mumkin:
1-misol. 2- misol.
1-asos:
2-asos:
xulosa:
Birinchi misolda mulohaza ( ) va ( ) sxema bo`yicha, ikkinchi misolda esa, ( ) va ( ) sxema bo`yicha o`tkaziladi. Ko`rib turibmizki, mulohazalar sxemalari turlicha. Birinchi holda foydalanilgan sxema rost xulosaga, ikkinchi mulohaza sxemasi esa yolg`on xulosaga olib keladi. Mulohazalarni solishtirish ham asoslarning rostligi har doim ham xulosaning rost bo`lishiga kafolat bera olmasligini tasdiqlaydi.
Endi deduktiv mulohazalarning eng sodda sxemalarini ko`rib chiqamiz.
Har bir deduktiv mulohazaning asosida xulosa chiqarishning ma’lum qoidasi yotadi. Biz shunday qoidalardan faqat uchtasini qaraymiz, ularni isbotsiz qabul qilamiz.
Xulosa qoidasi. (( va ) , bu yerda - umumiy asos, -xususiy asos, - xulosa.
Inkor qoidasi: ( va ) .
Sillogizm qoidasi: ( va ) .
Bu qoidalarni qo`llanishi mulohazaning deduktiv bo`lishiga kafolat beradi, ya’ni rost asoslardan rost xulosalar chiqarishga imkon beradi.
Mulohazalarning to`g`riligini tekshirish uchun berilgan qoidalardan qanday foydalanishni ko`rsatamiz.
Quyidagi mulohazalar deduktiv bo`ladimi yoki yo`qmi yuqoridagi sxemalarga asosan tekshiramiz.
1-misol. Agar natural son raqamlari yig`indisi 9 ga bo`linsa, shu sonning o`zi ham 9 ga bo`linadi; son 9 ga bo`linmaydi, demak, son raqamlarining yig`indisi ham 9 ga bo`linmaydi:
2-misol. Agar natural son 8 ga karrali bo`lsa, u holda u 4 ga karrali bo`ladi, agar natural son 4 ga karrali bo`lsa, u holda u 2 ga karrali bo`ladi, demak son 8 ga karrali bo`lsa, u holda u 2 ga karrali bo`ladi.
3-misol. Agar sonning yozuvi nol bilan tugasa, u holda u 5 ga bo`linadi; son nol bilan tugamasa, demak u 5 ga bo`linmaydi.
Yechish: 1) Keltirilgan mulohazaning sxemasini aniqlaymiz.
Dastlab umumiy asosni «Agar natural son raqamlari yig`indisi 9 ga bo`linsa, shu sonning o`zi ham 9 ga bo`linadi» shartli jumla ko`rinishida ifodalaymiz. harfi bilan «Son raqamlari yig`indisi 9 ga bo`linadi» jumlani, harfi bilan «Sonning o`zi ham 9 ga bo`linadi» jumlani belgilaymiz. U holda umumiy asos ko`rinishida xususiy asos , xulosa ko`rinishga ega bo`ladi, ya’ni ( va ) ko`rinishdagi sxemaga ega bo`lamiz. Bu qoida xulosaning rostligiga kafolat beruvchi inkor qoidasidir. Demak, mazkur mulohaza deduktivdir.
2) Agar «Natural son 8 ga karrali» jumlani A orqali, « Natural son 4 ga karrali» jumlani B orqali va «Natural son 2 ga karrali» jumlani C orqali belgilasak, u holda mazkur mulohazaning sxemasi ushbu ko`rinishga ega bo`ladi:
( va ) .
Bunday sxema sillogizm qoidasidir, u asos rost bo`lganda xulosaning ham rost bo`lishiga kafolat beradi.
3) harfi bilan «Sonning yozuvi nol bilan tugaydi» jumlani, harfi bilan «Son 5 ga bo`linadi» jumlani belgilaymiz. U holda berilgan mulohazaning sxemasi ( va ) ko`rinishga ega bo`ladi. U yolg`on xulosaga olib keladi: masalan, 15 soni nol bilan tugamaydi, ammo u 5 ga bo`linadi. Mulohazaning bu sxemasi xulosaning rost bo`lishiga kafolat bera olmaydi, u rost xulosaga ham, yolg`on xulosaga ham olib kelishi mumkin.
Ba’zi hollarda rost xulosaga, ba’zi hollarda yolg`on xulosaga olib keluvchi sxema bo`yicha mulohaza deduktivmas mulohaza hisoblanadi. Demak, berilgan mulohaza deduktivmas mulohaza ekan.
Deduktivmas mulohazalarning ushbu ikkita sxemasini yodda saqlash masadga muvofiq:
1) 2)
Bu sxemalar, asoslar rost bo`lganda xulosalarning ham rost bo`lishiga kafolat bera olmaydi.
Teoremalarni isbotlashda to`liqsiz induksiya usulidan ham foydalaniladi.
To`liqsiz induksiya
Biz 10 soni 5 ga bo`linadi, 20 soni 5 ga bo`linadi, 100 soni 5 ga bo`linadi, 1000 soni 5 ga bo`linadi degan mulohaza yordamida yozuvi 0 raqami bilan tugaydigan ixtiyoriy son 5 ga bo`linadi deb, shuningdek 15 soni 5 ga bo`linadi, 25 soni 5 ga bo`linadi, 35 soni 5 ga bo`linadi degan mulohaza yordamida yozuvi 5 raqami bilan tugaydigan ixtiyoriy son 5 ga bo`linadi deb xulosa chiqaramiz. Bu mulohazalarni umumlashtirib yozuvi 0 va 5 raqamlari bilan tugaydigan ixtiyoriy son 5 ga bo`linadi deb xulosa chiqaramiz.
Xuddi shuningdek, ifodada o`rniga 1,2,3,4 va hokazo sonlar qo`yilsa, u holda da ifodaning qiymati tub son 43 ga teng, da ifodaning qiymati tub son 47 ga teng, da ifodaning qiymati tub son 53 ga teng ekanligini ko`rish mumkin. n ning qiymatlarida ham natija tub son bo`ladi.
Bu natijalarga suyangan holda n ning ixtiyoriy natural qiymatlarida ifodaning qiymati tub son bo`ladi deb xulosa chiqarish mumkin.
To`liqsiz induksiya bu shunday mulohazalarki, bunda ob’yektlar to’plamining ba’zi ob’yektlari ma’lum xossalarga ega bo`lishdan bu to’plamning barcha ob’yektlari ham shu xossalarga ega deb xulosa chiqarishga asoslanadi.
To`liqsiz induksiya natijasida olingan xulosalar rost ham, yolg`on ham bo`lishi mumkin. Masalan, yozuvi 5 raqami bilan tugaydigan sonning 5 ga bo`linishi haqidagi xulosa rost. n ning ixtiyoriy natural qiymatida ifodaning qiymati tub son bo`ladi» degan xulosa esa yolg`on. Haqiqatan ham, agar bo`lsa, biz ga ega bo`lamiz, bu esa ifodaning qiymati murakkab son ekanligini ko`rsatadi.
Induktiv mulohazalar har doim to`g`ri xulosalarga olib kelavermasa ham, matematika va boshqa fanlarni o`rganishda ularning roli juda katta. Induktiv mulohazalar yuritish davomida konkret xususiy hollarda umumiylikni ko`ra bilish, o`z taxminlarini ayta olish malakalari shakllanadi.
Boshlang`ich sinflarda to`liqsiz induktiv xulosadan tashqari analogiya bo`yicha (taqqoslab) xulosa chiqarishdan keng foydalaniladi, bunda bilimlarni o`rganilgan ob’yektlarga nisbatan kam o`rganilgan ob’yektlarga ko`chirish amalga oshiriladi. Ko`chirish uchun bu ob’yektlarning o`xshashlik va farq qilish alomatlari haqidagi bilimlar asos bo`lib xizmat qiladi.
Analogiya bizni taxmin va farazlarga olib keladi, matematik induksiyani rivojlantirish imkonini beradi.
Shuning bilan birga analogiya natijasida hosil qilingan xulosalar rost bo`lishi ham, yolg`on bo`lishi ham mumkin. Analogiya natijasida hosil qilingan xulosalar deduktiv metod bilan isbot qilinishi lozim.
Fikrlarning rostligini isbotlash usullari.
Deduktiv xulosa matematik isbotlashlarning asosiy usulidir. Bunda matematik isbot deduktiv mulohazalarning shunday zanjirini ifodalaydiki, ulardan har birining xulosasi, oxirgisidan tashqari, undan keyin keluvchi mulohazalardan biriga asos bo`ladi.
6<7 da’voning rostligining isboti bitta qadamni o`z ichiga olgan bitta mulohazadan tashkil topgan.
Ikki va undan ortiq qadamdan tashkil topgan mulohazaning isbotiga doir misollar ko`rib chiqamiz.
Misol. Har bir diagonal ‘arallelogramni ikkita teng uchburchakka ajratishini isbotlang.
Isboti: 1) ixtiyoriy ‘arallelogramning qarama-qarshi tomonlari teng; - ‘arallelogram (1-rasm), demak , . Mulohaza xulosa qoidasi asosida olib borildi, demak, olingan xulosa rost.



D

C

B

A

1-rasm
Agar bir uchburchakning uchta tomoni mos ravishda ikkinchi uchburchakning uchta tomoniga teng bo`lsa, u holda bunday uchburchaklar teng bo`ladi: , , tomon umumiy. Demak, va uchburchaklar teng.

Bu holda ham mulohaza xulosa qonuni asosida olib borildi, demak xulosa rost. Teorema isbotlandi.
Teoremaning isboti hamma asoslarni ko`rsatish bilan to`la mantiqiy formada olib borilgan mulohazalarning ikki qadamidan tashkil topganini eslatib o`tamiz. Biroq bunday isbotlash uzundan-uzoq shuning uchun odatda ularni mulohazalar sxemasidagi alohida asoslarni tushirib qoldirish bilan ixchamlangan qisqartirilgan formada olib boriladi.
Masalan, biz o`tkazgan isbotning ixchamlangan shakli bunday bo`lishi mumkin: va uchburchaklarda va , va tomonlar teng, chunki ular ‘arallelogramning qarama-qarshi tomonlari, tomon ular uchun umumiy, demak, va uchburchaklar teng.