Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

Sxema ko‘rinishida qo‘yidagicha aks ettirish mumkin:
D+ 5010 K-

Bk 40000 4200000 4000000 400000 400000 200000 620000 200000

D.ob. 5000000 K.ob. 5020000

Doq. 20000

20000=40000+5000000-5020000
Korxona kassasidagi naqd pul oy boshida 40000 so‘m bo‘lgan , oy davomida esa 5000000 kirim bo‘ldi, oy davomida sarflangan naqd pullar 5020000 sumni tashkil etdi.
Demak oy oxiriga 20000 so‘m naqd pul kassada qoldi.
Xuddi shunday tuzilish passiv schetlarda ham ko‘zga tashlanadi.

D- 6710 K + 4000000 bk. 4000000 10000000 60000000 6000000 2000000 42000000

ob.64000000 ob.60000000

Korxonani xodimlar oldida mehnat haqi yuzasidan 4000000 so‘m qarzi mavjud edi,
oy davomida esa 60000000 sumlik mehnat haqi yuzasidan majburiyat ko‘paydi. Xodimlar
oyligidan ushlangan summalar va to‘langan summalar oy davomida 64000000 so‘m tashkil
etdi.
Demak, oy oxiriga korxonaning ishchilar, xodimlar oldida oldida qarzi kolmadi,

ya’ni KOk= Kbk+Kob-Dob

O= 4000000+60000000-64000000

2. 
   Schyotlarning iqtisodiy mazmuni bo‘yicha turkumlanishi.
   

Schetlar hisobot yaxshi tushunchaga ega bo‘lish uchun ular xususiyatlarini o‘rganmoq zarur.
Schetlar qo‘yidagi xususiyatiga ega ko‘ra turkumlarga bo‘linadi

1. 
   Schetlarni tuzilishiga ko‘ra;
   
2. 
   Ko‘rsatkichlarni aks ettirilishiga ko‘ra;
   
3. 
   Balansda aks ettirilishiga ko‘ra;
   
4. 
   Mo‘ljaliga, tayinlishiga ko‘ra;
   

Schet tuzilishiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi:

1. 
   Aktiv schet;
   
2. 
   Passiv schet;
   

Aktiv schetlar xo‘jalik mablag‘larini aks ettirishga passiv schetlar esa ular manbalarini aks ettirishga mo‘ljallangandir.
Ko‘rsatkichlar aks ettirilishiga ko‘ra, schetlar ikki xil bo‘ladi:

1. 
   Sintetik schetlar
   
2. 
   Analitik schetlar
   

Sintetik schetlar xo‘jalik mablag‘lari va ular manbalari hisobot umumiy va qiymat ko‘rinishida ma’lumotlarni olish maqsadida hisob yuritishga mo‘ljallangan.
Analitik schetlar ma’lumotlari xo‘jalik mablag‘lari va ularni manbalarini nafaqat qiymat, balki natura va mehnat o‘lchov birliklarida ham hisob yuritishga mo‘ljallangandir.
Analitik schetlar bo‘yicha buxgalteriya provodkalari amalga oshirilmaydi.
Balansda qatnashishga schetlar ikki xil bo‘ladi:

1. 
   Balansdagi schetlar
   
2. 
   Balansdan tashqari schetlar
   

Balansdagi schetlar deb, balansda qatnashadigan schetlarga aytilib, ular bo‘yicha ikki yoqlama yozuv amalga oshiriladi.
Balansdan tashqari schetlar esa 10 ta bo‘lib, ularda hisob yozuvlari faqat bir yoqlama olib boriladi.
Tayinlanishi - mo’ljaliga ko’ra 6 xil bo’ladi:

1. 
   Asosiy schetlar
   
2. 
   Tartibga soluvchi schetlar
   
3. 
   Taqsimlovchi schetlar
   
4. 
   Kalkulyasiya schetlari
   
5. 
   Taqqoslovchi schetlar
   

1. 
   .Asosiy schetlarni 2 turi mavjud: 1. Aktiv. 2. Passiv.
   

Aktiv schetlar o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi:

• 
  mehnat vositalari va uzoq muddatli aktivlarni;
  
• 
  aylanma mablag‘larni;
  
• 
  xo‘jalik munosabatlarini aks ettiruvchi aktiv schetlar.
  

Mehnat vositalarini va uzoq muddatli aktivlarni aks ettirish uchun qo‘yidagicha schetlar mo‘ljallangan.
0100 - Asosiy vositalar.
0300 - Lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar.
0400 - Nomoddiy aktivlar.
0600- Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar
0700 - O‘rnatiladigan asbob-uskunalar.
0800 - Kapital qo‘yilmalar va x.k. schetlari.
Aylanma mablag‘lari hisobi qo‘yidagi schetlarda olib boriladi:
1000- Materiallar.
5000 - Kassa.
5100-Hisoblashish scheti.
5200 - Valyuta scheti.
5500- Banklardagi maxsus schetlar.
5600- Pul hujjatlari.
5700 - Yo‘ldagi jo‘natmalar.
5800 - Qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilma.
2800 - Tayyor mahsulot.
2900 - Tovarlar va x.k. schetlari.
Xo‘jalik munosabatlarini aks ettiruvchi aktiv schetlarga qo‘yidagilar misol bo‘ladi:
4200 -Xodimlarga berilgan bo‘naklar yuzasidan hisoblashishlar.
4700 - Xodimlar bilan boshqa operatsiyalar bo‘yicha hisoblashish.
4800 - Turli debitorlar va kreditorlar bidan hisob-kitob.
4000 -Olinadigan schetlar.
0900 -Uzoq muddatli debitorlik qarzlar va x.k. schetlar.
Asosiy schetlardan yana biri passiv schetlar, o‘z navbatida korxona o‘z mablag‘lari manbalarini va chetdan jalb qilingan mablag‘lar manbalarini, majburiyatlarini aks ettiruvchi passiv schetlarga bo‘linadi.
Korxona o‘z mablag‘lari manbalarini aks ettiruvchi passiv schetlarga qo‘yidagilar misol bo‘ladi:
0200 - Asosiy vositalar eskirishi.
0500- Nomoddiy aktivlarning eskirishi.
8700- Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar).
8300- Ustav kapitali
8900 - Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar yuzasidan zahiralar.
CHetga jalb etilgan mablag‘lar manbasi, mujburiyatlarni aks ettiruvchi schetlarga misol: 6810 - Banklarning qisqa muddatli kreditlari yuzasidan hisoblashish.
7810 - Banklarning uzoq muddatli kreditlari yuzasidan hisoblashish
6820 - Qisqa muddatli qarzlar yuzasidan hisoblashish.
7820 - Uzoq muddatli qarzlar yuzasidan hisoblashish.
7210 - Muddati uzaytirilgan uzoq muddatli majburiyatlar va x.k. schetlar.
3.Tartibga soluvchi schetlar.
Korxona ba’zi xo‘jalik mablag‘lari hisobini yuritishda bir necha bahodan foydalanish zaruriyati tug‘iladi. SHunday mablag‘lar va ular tashkil topish manbalari hisobini yurituvchi schetlar tartibga soluvchi schetlar deb ataladi. Bunday schetlar qo‘yidagi turkumlarga ajratiladi:

1. 
   Kontrar schetlar:
   

1. 
   kontrar aktiv
   
2. 
   kontrar passiv
   

2. 
   To‘ldiruvchi schetlar:
   

Bunday schetlarni tartibga soluvchi schetlar deb atalishga sabab ular buxgalteriya hisobini boshqa schetlaridagi ko‘rsatkichlarni tartibga solish xususiyatiga egaligidadir.
Masalan: kontraktiv schetlar passiv schetlar bo‘lib, balans aktividagi mablag‘lar hisob uchun mo‘ljallangan ba’zi schetlar ko‘rsatkichlarni tartibga solib turadi.
0200 - «Asosiy vositalarning eskirishi» kontraktiv schetlar asosiy vosita boshlang‘ich (joriy) qiymatini aks ettiruvchi 0100- «Asosiy vositalar» schetlar ma’lumotlarini tartibga soladi.
0500 - «Nomoddiy aktivlarning eskirishi» scheta esa, 0400- «Nomoddiy aktivlar» schetidagi ko‘rsatkichlarni tartibga soladi.
Misol uchun: Korxonadagi nomoddiy aktivlar boshlang‘ich qiymati 150.000 so‘m 0400 - «Nomoddiy aktivlar» schetida aks ettirilgan va balans aktivida ko‘rsatilgan. Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymatini aniqlash uchun 0500 - «Nomoddiy aktivlarning eskirishi» kontraktiv schetidagi ma’lumotdan foydalanish zarur. Unga ko‘ra, nomoddiy aktivlar eskirish summasi 45.000 sumni tashkil etadi deb faraz qilsak, nomoddiy aktivning qoldiq qiymati qo‘yidagiga teng bo‘ladi:
150.000 so‘m - 45.000 so‘m = 105.000 sum.
Savdo korxonalarida tovarlar hisobi 2910 - «Tovarlar» aktiv schetida yuritiladi. Ushbu schetda tovarlarni sotish bahosi aks ettiriladi. Ushbu tovarlarni sotib olish bahosini aniqlash uchun, tartibda soluvchi kontraktiv schet 2980 - «Savdo ustamasi» dagi ma’lumotlardan foydalanish zarur.
Masalan: korxonadagi tovarlar qoldig‘i 2910 - «Tovarlar» scheti debetida 4.500.000 so‘m deb aks ettirilgan, 2980 - «Savdo ustamasi» scheti kreditidagi qoldiq esa, shu tovarlarga belgilangan savdo ustamasi miqdorini bildiradi, bu summa 675.000 ni tashkil etadi deb faraz qilaylik.
4 500 000- 675 000 = 3 825 000 sum.

3. 
   825 00 so‘m korxonadagi tovarlar sotib olish bahosini bildiradi.
   

Kontrpassiv schetlar aktiv schetlar bo‘lib, ular ba’zi xo‘jalik mablag‘lari tashkil topish manbalari ma’lumotlarini tartibga solish uchun mo‘ljallangan. Masalan: 8600- «Sotib olingan o‘z aksiyalarini hisobga oluvchi schetlar»
To‘ldiruvchi schetlar tegishli mablag‘ va ular tashkil topish manbalari hisobini yuritishga mo‘ljallangan schet ma’lumotlarini to‘ldirish uchun mo‘ljallangan.
Masalan: 1510 - «Materiallarni tayyorlash va sotib olish», 1610 - «Materiallarning qiymatidagi farq» schetlari to‘ldiruvchi schetlar hisoblanadi.

3. 
   .Taqsimlovchi schetlar.
   

Ushbu schetlar mablag‘lar va ular tashkil topish manbalari ba’zilarini kalqulyasiya ob’ektlariga yoki davrlar bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlanishini ta’minlaydi.
Taqsimlovchi schetlar ikkiga bo‘linadi:

1. 
   Yig‘ib taqsimlovchi.
   
2. 
   Hisobot davrlari bo‘yicha taqsimlovchi.
   

Yig‘ib taqsimlovchi schetlariga 2310 -«YOrdamchi ishlab chiqarish», 2510-- «Umumishlab chiqarish xarajatlari» schetlarni misol tariqasida keltirish mumkin.
Masalan: asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar yordamchi ishlab chiqarish yordamida ta’mirlandi. YOrdamchi ishlab chiqarish tomonidan bajarilgan ta’mirlash xarajatlari 2310 - «YOrdamchi ishlab chiqarishlar» schet debetida yig‘iladi va ta’mirlash ishlari tugatilgach asosiy ishlab chiqarish xarajatlariga qo‘shiladi. Agarda ishlab chiqarishda bir necha mahsulot tayyorlanayotgan bo‘lsa, shu mahsulot tannarxiga mahsulot to‘rini ishlab chiqarishda band bo‘lgan asosiy vositalar qiymatiga ko‘ra mos ravishda taqsimlanadi.
Yig‘ib taqsimlaydigan schetlardan yana biri 2510- «Umum ishlab chiqarish xarajatlari» schet bo‘lib, uning debetida umum ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar jamlanadi va ushbu xarajatlarni alohida hisobga olish ob’ektlari o‘rtasida (A mahsulot, V mahsulot yoki yordamchi ishlab chiqarish) taqsimlash tartibi tegishli normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Hisobot davrlari bo‘yicha taqsimlanadigan schetlarga 31 - «Kelgusi davrlar xarajatlari», 4910- «SHubxali qarzlar bo‘yicha zahiralar», 8910 - «Kelajakdagi xarajatlar va to‘lovlarning zahirasi» larni misol qilib keltirish mumkin.
Kelgusi davr xarajatlari 3100- «Kelgusi davrlar xarajatlari» schetida yuritilib, aktiv schet hisoblanadi. Kelgusi davr bilan bog‘liq xarajatlar sarflanganida ushbu schetlarning debetida aks ettiriladi. Xarajat qo‘shilishi zarur bo‘lgan hisobot davrlari kelganda esa, 3100 - «Kelgusi davrlar xarajatlari» schetida yig‘ilgan xarajatlar summasi shu schet kreditida va tegishli ishlab chiqarish xarajatlari schetlari yoki muomala xarajatlari scheti debetida aks ettirib borish yo‘li bilan taqsimlanadi.
Masalan: Korxona 2004 yilni noyabr oyida kelgusi 2005 yil uchun 60.000 sumlik obuna to‘lovi hisoblandi va hisoblashish schetdan to‘landi.
Obuna to‘lovi hisoblanganda:

BUXGALTERIYA HISOBI NAZARIYASI fani bo’yicha 1
MA'RUZALAR MATNI 1
^исобнинг предмети, вазифалари ва унинг турлари 5
1-chizma. O‘zbekiston Respublikasining hisob tizimi. 32
Hisob turlarida qo‘llaniladigan o‘lchov birliklari. 35
2-mavzu. Buxgalteriya balansi, uning tuzilishi va mazmuni 36
1.Buxgalteriya balansi, uning tarkibiy tuzilishi. 36
Balansning passiv qismi ham 2 bo‘limdan iborat: 37
2.Xo‘jalik jarayonlari natijasida balansdagi o‘zgarishlar. 37
1-Buxgalteriya hisobining schyotlari va uning tuzilishi. 40
3.Tartibga soluvchi schetlar. 44
4.Taqsimlovchi schetlar. 44
5. Kalkulyasiya schetlari. 47
5.Taqqoslovchi schetlar. 47
7.Ikki yoqlama yozuv va uning qo‘llanishi. 47
9.Aylanma qaydnomalar to‘g‘risida tushuncha. 48
Xulosa. 50
9. Aylanma qaydnomalar to‘g‘risida tushuncha. 50
1. Baholash va uning ahamiyati. 52
2.Asosiy mablag‘larni baholash. 53
3.Materiallarni baholash usullari. 53
4.Kalkulyasiya buxgalteriya hisobi usulining bir elementi sifatida. 54
5.Xarajatlarni guruhlash tamoyillari. 54
6.Baholash va kalkulyasiyaning mahsulot tannarxini aniqlashdagi o‘rni. 54
7.Mahsulot tannnarxini kalkulyasiya qilish usullari 56
5-mavzu. Hujjatlashtirish va inventarizatsiya 58
Reja: 58
1.Hujjatlar va ular haqida tushuncha. 59
3.Hujjatlardagi rekvizitlar va hujjatlarni rasmiylashtirish. 60
4.Hujjatlarning aylanishi. 61
5.Inventarizatsiya haqida tushuncha, uni ahamiyati va turlari. 63
6.Inventarizatsiya o‘tkazish va natijasini rasmiylashtirish. 64
6- MAVZU. Buxgalteriya hisobi registrlari va shakllari. 67
1.Buxgalteriya hisobi registrlari haqida tushuncha, ular ahamiyati. 67
2.Buxgalteriya hisobi registrlarining turlari, ularni yuritish tartibi. 67
3.Buxgalteriya hisobi registrlaridagi xato yozuvlarni tuzatish tartibi. 72
7-MAVZU. Buxgalteriya hisoboti. 80
1.Buxgalteriya hisoboti, uning axamiyati va unga kuyilgan talablar. 80
2.Hisobot turlari va shakllari. 81
3.Hisobotni tuzishga tayyorgarlik ko‘rish. 82
4.Hisobot shakllarining tuzilish tamoyillari va buxgalteriya balansi (1-shakl). 84
5.Moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi hisobot (2-shakl). 85
6.Asosiy vositalar xarakati tug‘risidagi hisobot (3-shakl), pul mablag‘lari to‘g‘risidagi hisobot (4-shakl). 86
8.Hisobotga ilovalar, tushuntirishlar va ma’lumotlar. 86
9.Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etishning konseptual asoslari (BHMS asosida). 87
O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonuni va uning ahamiyati. 87
Xo‘jalik sub’ektlarida buxgalteriya hisobining vazifalari va funksiyalari. 88

KREDIT - 5110 60.000 sum
2005 yilni yanvar oyida esa, obuna shu oy uchun ham amalga oshirilganligi e’tiborga olinib, kelgusi davr xarajati emas, balki joriy davr xarajati sifatida aks ettiriladi.
60.000 sum: 12 oy = 5.000 sum.
DEBET - 9430 5.000 sum
KREDIT - 3190 5.000 sum
Xuddi shu buxgalteriya provodkasi 2005 yilni barcha oylarida aks ettirilib boriladi va 2006 yil boshiga 2005 yil uchun sarflangan obuna xarajatlari qoldig‘i qolmaydi.
8910- «Kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari yuzasidan zahira» scheti xususiyati ham xuddi shunday xarajatlarni hisobot davralari bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlashga mo‘ljallanganligidadir.
5. Kalkulyasiya schetlari.
Ushbu schetlar korxona faoliyatida ishlab chiqarish mahsulotlar, sotilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxini aniqlash uchun xarajatlarni hisobini yuritishga mo‘ljallangan. Kalkulyasiya schetlari debeti mahsulot(ish, xizmat) ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar aks ettiriladi. Kreditida esa, ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot (yarim tayyor mahsulot, ish, xizmat)lar chiqarilmehnat haqikiy tannarxi aks ettiriladi. Kalkulyasiya schetlari bo‘yicha qoldiqlar, debet tomonda bo‘lib, tugallanmagan ishlab chiqarish miqdori hisoblanadi. Kalkulyasiya schetlariga 2010, 2310, 1510 schetlar misol bo‘ladi.
5.Taqqoslovchi schetlar.
Bunday schetlarga quyidagi schetlar misol bo‘ladi:
9210 - «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi»
9220 - «Boshqa aktivlarning sotilishi»
9910 - «YAkuniy moliyaviy natija»
2610 - «Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulot» va boshqalardir.
Ushbu schetlar orqali ma’lum bir jarayon natijasi taqqoslanadi.
9210- «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» schet misolida taqqoslovchi schetlar xususiyatini ko‘rib chiqamiz.
Sotilayotgan asosiy vositalar bilan bog‘liq xarajatlar va daromadlar qo‘yidagilardir:

1. 
   Boshlang‘ich qiymat 200.000
   
2. 
   Eskirish summasi 25.000
   

v) SHartnomada kelishilgan baho 250.000
g) Asosiy vosita sotishda belgilangan K.K.S. 25.000 (250.000 x 20 : 200.000.
d) Sotish natijasida olingan moliyaviy natija 40, 0 (200,0 + 25,0) - (15,0 + 250,0) = 40,0





D+ 0130-K D+9210-K D- 0230 +K 200,0 200,0 115,0 15,0
25,0 250,0
40,0

D- 6410 +K D+ 4890-K

25,0 250,0

D- 9310 +K
40,0

7. 
   Ikki yoqlama yozuv va uning qo‘llanishi.
   

Ko‘rib o‘tganimizdek, jamiyatda ikkiyoqlama yozuvning paydo bo‘lishi buxgalteriya hisobi rivojlanishiga asos bo‘lgan. XIII—XIV asrlarda ikkiyoqlama yozuv tizimi paydo bo‘ldi va SHimoliy Italiyaning bir necha savdo markaz- larida undan foydalanila boshlandi. Topilgan yagona qo‘lyozmalarga ko‘ra ikkiyoqlama yozuv 1340- yili paydo bo‘lgan.
YAna boshqa manbalarga ko‘ra bundan ham oldinroq Fransiyaning SHampan viloyati savdo firmalarida (1299—1300) ikkiyoqlama yozuvdan foydalanilgan. Uning asoschisi Italiyada yashagan fransuz monarxi Luko Pacholi hisoblanadi. U o‘zining ulkan ishi hisoblangan «Schyot va yozuvlar to‘g‘risida risola» nomli asarida (1494- yil) hisob yozuvlari bo‘yicha tushunchani ochib berdi. Hozirda ham bu kitob juda dolzarb hisoblanadi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar qaysi tarmoqqa qarashliligidan va unda qanday xo‘jalik jarayoni ro‘y berishidan qat’iy nazar har doim ikki va undan ortiq xo‘jalik mablag‘i yoki ularning tashkil topish manbalari ishtirok etadi. SHuning uchun ham xo‘jalik jarayonlarini schyotlarda aks ettirishda ikki yoki undan ortiq schyotlardan foydalaniladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda sodir bo‘layotgan xo‘jalik jarayonlari tufayli mablag‘lar va ularning tashkil topish manbalari bir-biri bilan bog‘lanadi va natijada ular uchun mo‘ljallangan buxgal- teriya hisobi schyotlari ham bir-biri bilan bog‘lanadi (bu bog‘lanish «Schyotlar korrespondensiyasi» deyiladi). Schyotlar bog‘lanishining buxgalteriya hisobi yozuvlarida aks ettirilishiga «Ikkiyoqlama yozuv» (buxgalteriya provodkasi) deb aytiladi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda sodir bo‘layotgan jarayonlarga tegishli summalar buxgalteriya hisobi yozuv- larida eng kamida ikkita schyotga yoziladi, albatta bir schyotning debetiga, ikkinchi schyotning kreditiga.
Quyidagi misollar yordamida ikki yoqlama yozuv va uning amaliyotda qo‘llanilishini tushunib olish mumkin.
Misol. Mehnat haqi berish uchun hisob-kitob schyotidan kassaga 7000000 so‘m pul olindi. Ushbu xo‘jalik jarayon tufayli korxonaning bankdagi hisob-kitob schyotidagi mablag‘i kamayib, korxonaning kassasida esa naqd pul ko‘paydi. Bu jarayonni schyotlar chizmasida aks ettirish quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
D^T Kassa K^T D^T Hisob-kitob schyoti K^T