Termiz davlat universiteti mikroiqtisodiyot

Maxbuslarning dilemmasi va jamiyatning farovonligi
Maxbuslarning dilemmasi hayot vaziyatlarini koʻp tasvirlaydi va bu yaxshi oʻyinlarda oʻyinlarchilar ishtirok etishni kelishishsada, bu hamkorlik qoʻllab - quvvatlashga qiyin boʻlishi mumkinligini koʻrsatadi. Shubhasiz, hamkorlik yetishmasligi bu vaziyatlar bilan shugʻullanadiganlar uchun muammo emas. Lekin hamkorlik yoʻqligi, bir butun sifatida jamiyat nuqtayi nazaridan muammomi? Bu javob vaziyatlarga bogʻliq.
Monopol foydani saqlab qolish uchun Oligopolistlar harakat qilgan taqdirda, hamkorlik yoʻqligi, bir butun sifatida jamiyat nuqtayi nazaridan maqsadga muvofiqdir, Monopol natijasi Oligopolistlar uchun yaxshi, lekin mahsulot iste'molchilari uchun yomon. Raqobatbardosh natija jamiyat uchun yaxshi, jami ortiqchalikni maksimallashtiradi. Oligopolistlar hamkorlik uchun muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, ular ishlab chiqarish miqdori bu maqbul darajaga yaqin boʻlmaydi. Boshqacha aytganda, koʻzga koʻrinmas qoʻl faqat samarali bozor resurslarini joylashtirishga yoʻl boshlaydi, qachonki bozorlar raqobatbardosh boʻlsa, va qachonki bozordagi firmalar boshqa bir biri bilan hamkorlik qilish uchun muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, bozorlar raqobtbardosh boʻladi.
Xuddi shunday, Politsiya bu ikki shubhali shaxslar soʻrogʻining sud ishini koʻrib chiqdi. Bu Politsiya koʻproq jinoyatchilarni fosh qilish imkonini berishi uchun gumondor shaxslar oʻrtasidagi hamkorlikning yoʻqligi, maqsadga muvofiqdir. Maxbuslarning dilemmasi maxbuslar uchun dilemma, lekin har bir kishi uchun foyda boʻlishi mumkin.
Maxbuslarning dilemmasi hamkorlikning qiyin ekanligini koʻrsatadi. Lekin bu mumkin emasmi? Karteller individual a'zolari uchun beriladigan ragʻbatga qaramay, maxfiy til biriktirishni qoʻllab-quvvatlashga rahbarlik qiladi. Juda tezlik bilan oʻyinlarchilar maxbuslar dilemmasi (tang ahvoli)ni hal qilishi mumkin, chunki ular bir marta emas, balki bir necha marta oʻynaydi.
Takrorlanuvchi oʻyinlarlarda nima uchun hamkorlikda ishlash osonligini koʻrish uchun, keling bizning Duopolistlarimizga qaytamiz, ya’ni Anvar va Bahromning 2- rasmda berilgan qarorlariga qaytaylik. Anvar va Bahrom har biri 30 bochka ishlab chiqarishidagi Monopoliya natijasini qoʻllab-quvvatlashga rozi boʻlishni xohlar edi. Agarda Anvar va Bahrom faqat bir marta bu oʻyinlarni oʻynasa, bu shartnomaga erishishga hech qanday istak boʻlmaydi. Shaxsiy manfaat ularning har birini 40 bochka ustun strategiyasini tanlashiga olib keladi.
Endi Anvar va Bahrom ular har hafta bir xil oʻyinlar oʻynashini biladi, deb oʻylayman. Qachonki, ular ishlab chiqarishni pastda ushlab qolish uchun, ularning boshlangʻich bitimini hal qilishsa, ular ham bir partiya boʻlsa, nima sodir boʻlishini koʻrsatish mumkin. Ular ularning ikkalasi talab uchun yuksak saviyada 40 bochka ishlab chiqarishi va bir marta ishlab chiqarishiga rozi boʻlishi mumkin edi.
Bu jazoni tahdid qilish, barcha hamkorlikni davom ettirish uchun zarur boʻlgan boʻlishi mumkin. Har bir shaxs voz kechish oʻzining foydasini 1800 soʻmdan 2000 soʻmga oshirishini biladi. Lekin bu foyda faqat bir hafta davom etishi mumkin. Shundan soʻng, foyda 1600 soʻmga tusha boshlaydi va shu yerda qoladi. Modomiki oʻyinlarchilar kelajakdagi foyda haqida yetarlicha oʻylasalar, ular bir martalik daromadni saqlashni tanlaydi. Shunday qilib, takrorlangan maxbuslar dilemmasining bir oʻyinlarida ikki oʻyinlarchi ham kooperativ oqibatga erishishi mumkin.
Savdo cheklovi va Monopoliyaga qarshi qonunlar
Siyosat hamkorlikni ragʻbatlantirmasligini bir yoʻli umumiy qonun orqali hisoblanadi. Odatda, shartnoma erkinligi bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Korxonalar va uy hoʻjaliklari oʻzaro manfaatli savdo tashkil qilish shartnomalaridan foydalanadi. Bu ishda, ular shartnomalarni amalga oshirish uchun sud tizimiga tayanadi.
Monopoliyaga qarshi qonunchilik — davlatning Monopoliyaga qarshi kurash siyosati. Dunyo tajribasiga koʻra, Monopoliyaga qarshi qonunchilik asosan, quyidagi yoʻnalishlar boʻyicha shakllandi. Birinchidan, ishlab chiqarish (tarmoq)ni boshqaruvchi qonunlar. Bu qonunlarga binoan, odatda, hech bir korxona (korporatsiya)ning biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortigʻini nazorat qilishga huquq berilmaydi. Ikkinchidan, barcha yirik korporatsiyalar ishtirokchilari boshqa korporatsiyalar aksiyalarining maʼlum cheklangan miqdoridan ortigʻiga ega boʻla olmasligi belgilab qoʻyiladi. Uchinchidan, narxlarni bozor muvozanati belgilagan darajadan yuqori yoki past turishini, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarta karshi qonunlar joriy qilinadi.
Davlatning Monopoliyalarga qarshi siyosati milliy iqtisodiyotida raqobat oddindan shakllanib boʻlgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirishga, bozor iqtisodiyotiga oʻtayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni shakllantirishga qaratilgan. Bozorda Monopoliyani oʻrnatishga urinishlar va Monopol mavqeni suiste`mol qilishni taqikdaydigan trestlarga qarshi birinchi qonun — Sherman qonuni AQShda 1890 yilda qabul qilingan. Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni amalga oshirish uchun zarur boʻlgan chora tadbirlar har bir mamlakatda sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi. Rivojlangan barcha davlatlarda sogʻlom raqobat muhitini himoya qilish maqsadida turli koʻrinishdagi, Monopolistik foaliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi. Masalan, AQShda Monopoliyaga qarshi davlat siyosati — Federal savdo komissiyasi va Adliya departamentining trestlarga qarshi boshqarmasi, Rossiyada — Monopoliyaga qarshi siyosat va tadbirkorlikni qoʻllabquvvatlash vazirligi, Yaponiya va Janubiy Koreyada — Halol raqobat boʻyicha komissiya, Yevropa Ittifoqida esa — Raqobat boʻyicha komissiya tomonidan amalga oshiriladi.
Oʻzbekistonda Monopoliyaga qarshi organ 1992 yil da Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Monopoliyaga karshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996 yil 15 mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qoʻmitasi tashkil etildi. 2000 yil 2 avgustda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining "Oʻzbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qoʻmitasini tashkil etish toʻgʻrisida"gi farmoniga asosan Monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, mustaqil davlat qoʻmitasiga aylantirildi.⁷
Oʻzbekiston davlatining raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy oʻrin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk oʻz egalari qoʻliga topshirilsa, ikkinchidan, koʻp ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti vujudga keladi.
Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak boʻlgan sohalardagi korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xoʻjalik yuritish mexanizmini ishlab chiqarish muhim oʻrin egallaydi. Bu mexanizm davlat korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin boʻlishini, ularning faoliyati tijoratlashgan boʻlishini nazarda tutadi. Bozor iqtisodi-yotiga oʻtish davrida raqobatning asosiy usuli narx boʻlganligi sababli, narxlarni erkin qoʻyib yuborish raqobatli muhitni vujudga keltirishning asosiy talabi hisoblanadi. Shu maqsadda Oʻzbekistonda "Monopolistik faoliyatini cheklash toʻgʻrisida"gi qonun (1992 yil 3 avgusat) qabul qilindi hamda uning asosida raqobatchilikni rivojlantirishga qaratilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga koʻra, bozorda ataylab takchillik yaratish, narxlarni Monopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib borishiga toʻsqinlik qilish, raqobatning gʻirrom usullarini qoʻllash man etiladi.
Hozirgi davrda Oʻzbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq boʻlsa, bu korxona Monopolist korxona sifatida Davlat reyestriga kiritiladi (oziqovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% qilib belgilangan).
Respublikada Monopoliyalar roʻyxatiga kirgan korxona (tarmoq)larning bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan:

• 
  Monopol mavqedagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabellik chegarasini belgilab qoʻyish;
  
• 
  oʻz Monopol mavqeini suiste`mol qilgan Monopolik birlashmalarni boʻlib tashlash yoki maydalashtirish usullaridan foydalaniladi.
  

Oʻzbekiston Respublikasining "Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida" (1996 yil 26 aprel)gi qonuni asosida gʻirrom raqobatga, shu jumladan, bozorlarga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarning kirishiga yoʻl qoʻymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e`tibor berilgan.
Oʻzbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida Monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat toʻgʻrisida" qonuni (1996 yil 27 dekabr) Monopolistlar tomonidan hukmronlik mavqeini suiste`mol qilishning oldini olish va mo-noAhmadiyadan chiqarish va sogʻlom raqobat muhitini yaratish maqsadlarini koʻzlaydi. Iqtisodiyotning ayrim tarmoqdarida raqobat muhitini shakllantirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu tarmoqdagi korxonalar, odatda, "tabiiy Monopoliyalar" deb ataladi. Oʻzbekiston Respublikasining "Tabiiy Monopoliyalar toʻgʻrisida"gi qonunida (1997 yil 25 aprel, yangi tahrirda 1999 yil 19 avgust) respublikada tabiiy Monopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi. Oʻzbekistonda iqtisodiy islohotlarning tub mohiyatidan kelib chiqqan holda Monopoliyalarga qarshi va tabiiy Monopoliyalar toʻgʻrisidagi qonunchilik takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi ta`minlab borilmoqda.
Bu qonunlar istalgan yolgʻiz firmada birlashishni oldini olish uchun ortiqcha bozor hokimyatiga olib kelishda ishlatiladi. Bundan tashqari bu qonunlar birlashish roʻyxatidan xususiy Oligopoliyalarda foydaianiladi, oʻshanda ularning bozorida kamroq raqobat boʻladi.
Monopoliyaga qarshi siyosatiga qarshi bahslar
Vaqt oʻtishi bilan, koʻp munozara man qilinishi kerak boʻlgan Monopoliyaga qarshi qonunlar xatti-harakat turlari ustida markazga joylashtirdi. Juda koʻp sharhlovchilar noqonuniy boʻlishi kerak boʻlgan raqobatdosh firmalar oʻrtasida narxni belgilashga rozi boʻlishadi. Hali Monopoliyaga qarshi qonunlar ta'siri yaqqol boʻlmagan ba'zi biznes amaliyotini hukm qilish uchun ishlatilgan. Bu yerda biz uch misolni koʻrib chiqamiz.
Texnik xizmatni qayta sotish Munozarali biznes amaliyotining bir misoli qayta savdo-sotiqni qoʻllab-quvvatlash, boshqacha qilib aytganda yarmarka hisoblanadi. Tasavvur qiling Roison Electronics 30000 soʻmdan chakana doʻkonlarga DVD pleyerlarini sotadi. Agarda Roison Electronics chakana savdo qiluvchilardan mijozlarga DVD pleyerni belgilangan 35000 soʻmdan sotishni talab qilsa, u yarmarkaga yetkazib berishini aytadi. 35000 soʻmdan past sotgan sotuvchi bilan Roison Electronics shartnomasi buziladi.
Avvaliga, ishlatilgan narxi xizmat jamiyat uchun zararli, shu sababli, qarshi va tuyulishi mumkin. Bir kartel a'zolari oʻrtasida bir shartnoma kabi, u raqobatlashuvchi savdo tarmogʻidan baqqollarni saqlaydi. Shuning uchun, sudlar koʻpincha Monopoliyaga qarshi qonunlar buzilishi kabi yarmarkalarni ham tez-tez muhokama qilgan edi.
Biroq, ba'zi iqtisodchilar ikki asoslar ustida yarmarkalarni himoya qiladi.
Birinchidan, ular raqobatni kamaytirishga qaratilgan maqsadlarni inkor qiladi.
Ikkinchidan, iqtisodchilar yarmarka qonuniy maqsadga ega, deb ishonadilar.
G`irrom narxlash. Firmalar odatiy davlat bozorlari bilan raqobatbardosh bosqich ustida narxni rivojlantirish uchun imkoniyatdan foydalanadi. Biroq Politsiya qachondir davlat bozorlari bilan firmalar narxni pastligini belgilashga aloqador boʻlganmi? Bu savol antiMonopol siyosat ustidagi ikkinchi munozara qiyin boʻladi.
Koyote Air deb ataluvchi katta havo yoʻlini tasavvur qiling, unda ba’zi yoʻnalishlar ustida Monopoliya bor. Keyinchalik Rodranner Express kirib keladi va bozorning 20% ini tashkil etadi, 80% bilan Koyoteni ortda qoldiradi. Bu raqobat javobida, Koyote yoʻl haqini aylantirib urishni boshlaydi. Ba’zi antiMonopol sharhlovchilar Koyotening harakat qilishi raqobatga zid boʻlishi mumkin ekanligi toʻgʻrisida bahslashadi, ya’ni: narxni kesadi Koyote uning Monopoliyasini qaytarib, yana narxlarni oshirishi mumkin, shuning uchun bozordan Roadranner haydovchi moʻljallangan boʻlishi mumkin. Bunday xatti-harakat yirtqich narxlash deyiladi.
Yirtqich narxlash Monopoliyaga qarshi kiyimlarida umumiy da'vo boʻlsa-da, ba'zi iqtisodchilar bu dalillarga shubha qilishadi va yirtqich narxlash bir kamdan-kam hollarda, ehtimol hech qachon, bir daromadli biznes strategiyasi boʻlishiga ishonishadi. Nima uchun? Narxlari urushi bir raqibnii quvishi uchun, narxlar qiymati quyidagicha haydalgan boʻlishi kerak edi. Koyote gangib arzon chipta sotishni boshlasa, yanada samolyot tayyor boʻlishi yaxshi edi, chunki past yoʻl haqi koʻproq mijozni oʻziga jalb qilardi. Roadrunner esa, reyslarida qaytarib kesib Koyote ning yirtqich yurishi uchun javob berishi mumkin. Natijada, Koyote narxlari yoʻqotishlarning 80% iga, narx urush omon qolish uchun yaxshi holatda Roadrunner qoʻyishiga qaragnda koʻproq olib borar edi.
Iqtisodchilar munozarda davom etib Monopoliyaga qarshi siyosat tuzuvchilar uchun bir kompaniya boshqasiga nisbatan mahsulotini arzon qilishi tashvish tugʻdirishini ta`kidlashadi. Turli xil savollar hal etilmasdan qolmoqda. Bir kompaniya boshqalariga nisbatan narxini past qilishi biznes strategiyasida foydali boʻladimi? Agar shunday boʻlsa, qachon? Sud qaysi narx raqobatbardosh boʻlishini va iste`molchilar uchun yaxshi boʻlishi hamda qaysi biri vaxshiyonaligini aytadimi? Oddiy javoblar yoʻqdir.
Bogʻlanish. Baxsli biznes amaliyotining uchinchi misoli bogʻlanish boʻladi. Faraz qiling pul ishlab topadigan filimlar ikkita yangi Gamlet va oʻrgimchak odam filimini yaratdi. Agar pul ishlab topuvchilar har ikkala filmni bitta narxda kinoteatrlarga taklif qilishsa, studiya bu ikki mahsulotda bogʻlanish boʻlishini aytishadi.
Qachonki bogʻlanish filmlar amaliyotida oliy sudda qalloblik boʻlsa, oliy sud uni taqiqlaydi. Sud keyingi keladigan sabablarni koʻrsatib: tasavvur qiling oʻshanda oʻrgimchak odam katta muvafaqqiyatga erishgan film boʻladi, Gamlet esa zarar koʻrib ishlayotgan bir film boʻladi. Soʻngra studiya oʻrgimchak odam uchun katta talabdan foydalanib kinoteatrlarda Gamletni ham sotishni majburlashadi. oʻshanda studiya kuchli bir mexanizm sifatida bogʻlanishdan foydalanishini koʻrishimiz mumkin.
Koʻpchilik iqtisodchilar bu dalillarga ishonishmaydi. Tasavvur qiling oʻshanda kinokinoteatrlar oʻrgimchak odam uchun chiptaga 20 000 soʻm toʻlashga rozi boʻlishadi va Gamlet uchun hech qancha toʻlashmaydi. Oʻshandan keyin koʻpchilik kinokinoteatrlarlar ikkita filmga chipta birgalikda 20 000 soʻm boʻladi, oʻrgimchak odam uchun toʻlangan pul har ikkisi uchun boʻladi. Kinokinoteatrlar majburan foydasiz kino qilishda kinoteatrning toʻlashga xohish istaklarini kuchaytirmaydi. Pul ishlab topuvchilar ikki filmni birgalikda bozor kuchini oshirmaydi.
Oʻshanda nima uchun bogʻlanish mavjud? Bir sababi u narx kamaytirish sharti hisoblanadi. Faraz qiling ikkita kinoteatr bor deylik shahar kinoteatri Oʻrgimchak odam uchun 15 000 soʻm va Gamlet uchun 5 000 soʻm toʻlab chipta sotib olish uchun xohishi bor. Shahar chekkasi kinoteatri esa uning aksidir: U Oʻrgimchak odam uchun 5 000 soʻm va Gamlet uchun 15 000 soʻm toʻlab chipta sotib olishga xohishi bordir. Agar pul ishlab topuvchilar ikkita film uchun alohida pul toʻlashni taklif qilsalar, uning yaxshi strategiyasi har bir film uchun 15 000 soʻm chiptaga toʻlashni taklif qilish boʻladi va har bir kinoteatr faqatgina bitta filmni koʻrsatishni tanlashadi. Biroq agar pul ishlab topuvchilar ikki film toʻplamni taklif etsalar, bu filmlar uchun har bir kinoteatr 20 000 soʻmdan chiptaga pul toʻlashni taklif qilishadi. Shunday qilib, turli xil kinoteatrlarning turli xil filmlarga bahosi har xil, bogʻlanish studioda umumiy xohish istakni inobatga olib sotuvchilarga birgalikda pul toʻlashni taklif qilsa foydasini kuchaytirishni takidlaydi.
Bogʻlanish bahsli biznes amaliyotini eslatib oʻtadi. Oliy sud nizosi oʻshanda bogʻlanish bitta firma bozor kuchini kengaytirib boshqa tovarlarga nisbatan yaxshi yaratilmaganligini va nihoyat oddiy rasmda qolishiga ruhsat beradi. Bizning hozirgi berilgan iqtisodiy bilimimiz butun jamiyat uchun bu bogʻlanishda aniq boʻlmagan natijalar beradi.
QISQA XULOSALALAR