Termiz davlat universiteti mikroiqtisodiyot

3.2.Bozor muvozanatini oʻrnatilishi
Umuman olganda bozorning dinamik modelida bozor narxi ning oʻzgarishi uch xil variantga olib kelishi mumkin:
1. Vaqt oʻtishi bilan bozor narxi ning muvozanat narxdan chetlanishi kamayib boradi;
2. Bozor narxi muvozanat narxdan uzoqlashib boradi;
3. Bozor narxi muvozanat narx atrofida tebranib turadi va bozor muvozanatiga hech vaqt erishilmaydi.

3.4-rasm. boʻlgan hol
Agar taklif chizigʻi S talab chizigʻiga nisbat tikroq boʻlsa, birinchi hol yuz beradi. Agar taklif chizigʻining yotiqligi talab chizigʻining yotiqligiga nisbatan tikroq boʻlsa, birinchi hol amalga oshadi. Uchinchi holatda talab va taklif chiziqlari yotiqligi bir xil boʻladi (3.14-rasm):

3.5-rasm. boʻlgan hol

Agar taklif chizigʻi talab chizigʻi ga nisbatan yotiqroq boʻlsa, ikkinchi variant yuz beradi (2.15-rasm) va uchinchi variantda taklif va talab chiziqlari yotiqligi bir xil boʻladi:
Toʻgʻri chiziqli talab va taklif funksiyalari:


uchun da boʻladi, ya’ni muvozanat narxga bozor narxi yaqinlashadi agar quyidagi shart bajarilsa, ya’ni boʻlsa.
Bozorning dinamik modelida narxlar trayektoriyasi oʻrgimchak uyasi toʻriga oʻxshagani uchun ham bu model toʻrsimon model deb nom olgan.
Toʻrsimon model sifatida birja bozorini (masalan, qimmatli qogʻozlar bozori, yoki valyuta bozorini) qarash mumkin.
3.3.Tovarni maksimal va minimal narx bahosi
Tovarning maksimal va minimal bahosi. Ba’zi vaqtlarda bozor narxi davlat tomonidan oʻrnatiladi. Narx maksimal deyiladi, agar oʻrnatilgan narx muvozanat narxdan kichik boʻlsa ( - muvozanat narx) va narxni maksimal narx dan yuqori belgilash taqiqlansa. Maksimal narx ba’zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma’lum darajada ta’minlash maqsadida davlat tomonidan oʻrnatiladi.

3.6-rasm.

Talab va taklif nazariyasiga koʻra, maksimal narxning oʻrnatilishi mahsulot tanqisligiga olib keladi. Tovar tanqisligini davlat oʻz zaxirasidan mahsulotni bozorga chiqarish yoʻli bilan yechadi, ya’ni oʻz zaxirasidagi miqdorda mahsulot chiqarib talab va taklifni tenglashtiradi.

3.7-rasm. Narx minimal boʻlganda mahsulot ortiqchaligi

Agar sotuvchilarga tovarni maksimal narx dan yuqori narxda sotishga ruxsat boʻlmasa, taklif miqdor bilan chegaralangani uchun, norasmiy bozor (xufiyona bozor) vujudga keladi (rasmda bu nuqta orqali ifodalangan va bu bozorda tovar norasmiy bozor narxi da sotiladi; muvozanat narxdan ancha yuqori boʻlishi mumkin).
Mahsulotning narxi minimal narx deyiladi, agar minimal narx muvozanat narxdan katta boʻlsa, (R_e-muvozanat narx) (2.17-rasm) va narx ni pasaytirish mumkin boʻlmasa.
Bunday minimal narx davlat tomonidan, ushbu mahsulotni ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun oʻrnatiladi. Minimal narxning oʻrnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda toʻplanib qolishiga olib keladi. Bu vaziyat 3.7-rasmdagi grafikda keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi ga teng. Agar davlat mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu erda ham norasmiy bozor vujudga keladi. Grafikdagi nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat narxdan past narxda ( narxda) sotilishi mumkin boʻlgan vaziyatni koʻrsatadi. Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini oʻzgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin.

Qisqa xulosalar

Umumiy holatda muvozanat - bu tizimning shunday holatiki, agar unga birorta tashqi kuch ta′sir ko`rsatmasa, u o`zining holatini saqlab qoladi. Talab va taklif modelida talab chizig`i (D) bilan taklif chizig`i (S) kesishgan nuqta (E nuqta) bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining tengligini ta′minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi.
Muvоzаnаtli nаrх – bu shundаy nаrхki, bundа tаlаb hаjmi hаr dоim tаklif hаjmigа tеng vа bu hаjm muvоzаnаtli hаjm dеb аtаlаdi.
Muvоzаnаtli nаrхdаn yuqоri bo`lgan hаr qаndаy nаrхdа оrtiqchа tаklif hаjmi sоtuvchilаrning turib qоlgаn tоvаrni tеzrоq sоtish uchun rаqоbаtlаshishiga va natijada nаrхlаrning pаsаyishigа оlib kеlаdi.
Muvоzаnаtli nаrхdаn quyi bo`lgаn hаr qаndаy nаrхdа tаqchil bo`lgаn tоvаrni qo`lgа kiritish uchun istе′mоlchilаr o`rtаsidаgi rаqоbаt kurаshi nаrхning ko`tаrilishigа оlib kеlаdi. Muvozanat nuqta muvozanat narxni va muvozanat mahsulot miqdorini bildiradi. Bu nuqtada tovar tanqisligi ham, ortiqcha tovar ham bo`lmaydi.
Nаrхlаrning yuqоri chеgаrаsi (mаksimаl nаrх) – bu qоnuniy аsоsdа muvоzаnаtli nаrхdаn pаstdа o`rnаtilgаn nаrх bo`lib, u sоtuvchilаrgа tоvаrni sоtish uchun so`rаlаnаdigаn nаrхlаrning eng yuqоri chеgаrаsini (Pmax) bеlgilаb qo`yadi.
Nаrхlаrning quyi chеgаrаsi (minimal narx) – bu dаvlаt tоmоnidаn muvоzаnаt nаrхdаn yuqоridа o`rnаtilаdigаn nаrх (Pmin) bo`lib, оdаtdа bоzоr muvozanati holatida vujudga kelgan narx ishlаb chiqаruvchilаr yoki sоtuvchilаrning аyrim guruhlаrigа yеtаrli dаrоmаd оlishgа imkоn bеrmаydigаn hоlаtlаrdа qo`llаnilаdi.
Muvоzаnаtli nаrх оdаtdа istе′mоlchilаrning tоvаr uchun mаksimаl tаklif qilishi mumkin bo`lgаn nаrхdаn quyidа jоylаshgаnligi sаbаbli, ulаr bundаn mа′lum bir miqdоrdа yutuqqа egа bo`lаdilаr va biz uni
―iste′molchi yutug`i‖ deb ataymiz.
Ishlab chiqarish samaradorligi yuqori bo`lgan аyrim firmаlаr mahsulot tannarxi boshqa firmalarga nisbatan arzonga tushganligidan tovarlarini minimal narxda (Pm) sotishga ham rozi bo`lsada, bozorda real shakllangan muvozanatli narx (Pe) bo`yicha sotganligidan mа′lum yutuqqа erishadilar biz uni ―islab chiqaruvchi yutug`i‖ deb ataymiz.
Agar ―iste′molchi yutug`i‖ xarid qobiliyati nisbatan past bo`lgan ayrim toifadagi iste′molchilarning real daromadlarini oshishiga olib kelsa,
―islab chiqaruvchi yutug`i‖ resurs tejamkor ilg`or texnologiyalar va zamonaviy boshqaruv usullarini qo`llayotgan firmalarga foydani oshirish imkonini beradi.