Термиз давлат университети педагогика факультети “бошланғич таълим” кафедраси

Diktantni tekshirish va tahlil qilish O'quvchilarga diktant yozdirilganidan keyin uni tekshirish, baholash va navbatdagi yozuv darsida uni tahlil qilish mubim ta'lim-tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Chunki o'quvchilar diktantni yozganlaridan kcyin yo'l qo'ygan kamchiliklarini va olgan baholarini bilishga qiziqadilar. Tekshirilgan diktantni bclgilangan vaqtda tahlil qilish bilan o'quvchilarning ana shu istaklari qondirishuli. Bundan tashqari, diktantda yoi qo'ygan xatolari takrorlanishining oldi olinadi.
Ayrim o'qituvchilar kun ora diktant yozdirsalar ham, uning natijasi bilan o'quvchilarni xabardor qilmaslik hollari uchraydi. Bunda o'quvchilar savodxonligi tekshirib ko'riladi-yu, kamchiliklarning oldi olinmaydi. Natijada, o'quvchi qaysidir so'z yoki gapni bir necha marta xato yozib qo'yadi. Buning oldini olish uchun barcha turdagi yozma ishlar me'yoriga rioya qilish va vaqtida tekshirib, tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.
O'quvchilarning barcha turdagi yozma ishlarini tekshi-rishda imlo va tinish belgilaridagi xatolar bilan bir qatorda chiroyli yozuv sifatiga ham e'tibor beriladi.
i—2-sinflarda o'quvchi xato yozgan so'zni chizib, ustiga to'g'risini yozib ko'rsatiladi. Tinish belgilari ham shu tartibda to'g'rilanadi.
3—4-sinflarda o'quvchi xato yozgan so'zning tagiga chizib qo'yilishi kifoya. Tinish belgilari qo'yilmagan bo'lsa qo'yiladi, xatolari bo'lsa, tuzatiladi.
O'quvchilar yozma ishini baholashda quyidagi me'yor-dan foydalanish mumkin:

• 
  agar o'quvchi xatosiz, chiroyli yozib, topshiriqni ongli bajargan bo'lsa, uning ishini namuna sifatida maqtab, ko'rgazmaga qo'yiladi;
  
• 
  agar o'quvchi yozma ish va qo'shimcha topshiriqlar-ning to'rtdan uch qismini to'g'ri va ongli bajarsa, «4» baho qo'yiladi. Uning xatolari asta tushuntiriladi va unda keyingi safar, albatta, a'lo bajarishi mumkinligiga ishonch hosil qilinadi;
  
• 
  agar o'quvchi yozishi va bajarishi kerak bo'lgan ishning yarmidan ko'prog'ini to'g'ri va ongli bajarsa, bunday o'quvchi bilan qo'shimcha ravishda ish olib boriladi.
  

1-sinf o'quvchilarining ishlari «qoniqarli» yoki «qoni-qarsiz» deb og'zaki baholanadi.
2—4-sinf o'quvchilarining ishlari quyidagicha bahola­nadi:

• 
  agar o'quvchi tckshirish diktantini to'g'ri va chiroyli yozgan, biroq ayrim harfJarni tuzatgan bo'Isa, keyingi safarxatoga yo'l qo'ymasligi ta'kidlanadi;
  
• 
  agar o'quvchi diktantda 2 ta imlo va bitta tinish belgiiariga oid xatoga yo'l qo'ygan bo'Isa, shuningdek, ayrim harf shakliarini noto'g'rl yozib tuzatgan bo'Isa, bunday o'quvchilar bilan yakkama-yakka ish olib boriladi;
  
• 
  agar o'quvchi 3 ta imlo va 2 3 la tinish belgiiariga oid yoki 4 la imlo va 2 la tinish belgiiariga oid va undan ko'p xaloga yo'l qo'ygan bo'Isa, yo/nv sifati talabga javob bcrmasa va fuzatishlari bo'Isa, bunday o'quvchilarga amaliy yorclam beriladi.
  

Diktantda quyidagi xatolar hisobga olinmaydi:
a) o'quvchilarga o'rgatilmagan qoidalar yuzasidan
qilingan xatolar;
b) gap oxiriga nuqta qo'yilmagan bo'lsa-yu, keyingi gap
bosh harf bilan yozilsa;
d) gap ma'nosini buzmagan holda biror so'/ boshqa so'z bilan almashtirib yozilsa.
O'quvchilar ishini tekshirish va baholash ehliyotkorlik bilan amalga oshirilishi kerak. Buning uchun xatolarning sabablari aniqlanib, ko'pchilik o'quvchilar tomonidan yo'l qo'yilgan xatolar ustida ishlanadi. Jumladan, o'quvchilar quyidagi sabablarga ko'ra xato yozishlari mumkin:

• 
  gap yoki undagi biror so'z ma'nosini tushunmagan-Jarida. Shuning uchun yozdiriladigan malncla o'quvchilarga notanish so'zlar bo'Isa, doskaga yozib ko'rsatish va ma'nosini tushuntirish lozim.
  
• 
  imlo va grammatika qoidalarini ongli o'zlashtir-maganliklari sababli. Bu xatolikning oldini olish uchun, albatta, darslarda har bir qoidaning o'quvchilar tomonidan puxta va mustahkam o'zlashtirilishiga e'tibor berish kerak. Buning uchun o'rganilgan qoidaga daxldor mashqlarni bajarish, har bir mashqni bajarishda ularga daxldor qoidani eslatib turish zarur.
  
• 
  imlo qoidalarini bilsa ham, uni unutib qo'yish natijasida. Bunday xatoga yo'l qo'ymaslik uchun shu qoi-
  

daga oid mashqlardan ko'proq ishlatish kerak. Masalan, «Shahar nomlari bosh harf bilan yoziladi» qoidasi o'rganilganidan keyin, Namangan, Toshkent, Samarqand kabi shahar nomlari yozib ko'rsatiladi. Shahar nomlari gap orasida kelganda ham o'quvchilar xatoga yo'l qo'yishlari mumkin.
Demak, o'quvchilar bilimi puxta emasligi, e'tiborsizlik bilan yozishlari, imlo qoidalarini unutib qo'yishlari va yozayotgan so'zlarining ma'nosiga tushunmasliklari natijasida xatolarga yo'l qo'yar ekanlar. Bunday xatolarning oldini olish uchun diktant yozdirishdan oldin o'rganilgan qoidalarga mos turli mashqlarni bajartirish lozim.
O'quvchilarning ko'pchiligi xato yozgan so'zlar to'g'rilanib, doskaga ustun shaklida yoziladi. Bu so'zlarni o'quvchilar daftarlariga ko'chirib yozadilar.
Yozdirilgan matn tekshirilib, baholanganidan keyin navbatdagi yozuv darsida yoki darsning bir qismida o'quv­chilar bilan tahlil qilinadi. Tahlil, xatolar ustida ishlash o'quvchilarning savodxonligini oshirishga ijobiy ta'sir etadi.