Termiz davlat universiteti pedagogika fakulteti

BOB. Oliy ta’limda umum kasbiy fanlarni o’qitishda modulli 

texnologiyalarning nazariy asoslari. 

I.1. Modulli o’qitish texnologiyalarining mazmun va mohiyati. 

O’zbekiston  Respublikasi  inson  huquqlari  va  erkinliklariga  rioya 

etilishini,  jamiyatning  ma’naviy  yangilanishini,  ijtimoiy yo’naltirilgan bozor 

iqtisodiyotini shakllantirishni, jahon hamjamiyatiga qo’shilishini ta’minlaydigan 

demokratik huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyati ko’rmoqda. 

Zamonaviy  bozor  iqtisodiyotining  shakllanishi  korxonalar  orasidagi 

raqobat  asosida,  xalq  xo’jaligining  barcha  tarmoq  va  zvenolarini  keskin 

rivojlanishini taqozo etadi. Chunki bozor iqtisodiyotini raqobatsiz tasavvur etib 

bo’lmaydi.  Korxonalar  orasidagi  raqobat  o’z  navbatida,  ilm-fan,  texnika 

texnologiyaning  yangi  ilmiy  texnik  taraqqiyotining  jadallashuviga  olib  keladi. 

Shuning  uchun  ham  bizning  davlatimizda  «Ta’lim  to’g’risidagi»  va  «Kadrlar 

tayyorlash milliy dasturi» Qonunlari qabul qilindi. 

Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturining  maqsadi  ta’lim  sohasini  tubdan 

isloh qilish, uni o’tishdan olgan mafkuraviy qarashlar va  sarqitlardan to’la xolos 

etish,  rivojlangan  demokratik  davlatlar  darajasida,  yuksak  ma’naviy  va  axloqiy 

talablarga  javob  beruvchi  yuqori  malakali  kadrlar  tayyorlash  Milliy  tizimini 

yaratishdir.  Rivojlangan  demokratik  davlatlar  darajasidagi  oliy  ma’lumotli 

yuqori  malakali  kadrlarni  tayyorlash,  quyidagi  shartlar  asosida  amalga  oshirish 

lozim: 

Birinchidan  -  ilmiy  texnik  taraqqiyotining  hozirgi zamon holati  ilm-

fanning yuksalib borayotgan roli bilan belgilanadi. XX asrda ayniqsa uning 

ikkinchi yarmida ilm-fanning rivojlanish tezligi o’zining eng katta sur’atlariga 

erishdi. Oxirgi har 10-15 yil ichida ilmiy faoliyatning asosiy ko’rsatgichlari ikki 

marotaba oshib bormoqda. 

Ilm-fan rivojining jadallashuvi va ilmiy-texnikaviy informatsiyaning jadal 

o’sishiga va tez-tez yangilanishiga olib keladi. Ilm-fan rivojining eksponenta 

---

8 

 

 

 

qonuni bo’yicha rivoji uning ko’chkisimon o’sishini anglatadi. Demak, ilmiy-

texnikaviy informatsiyaning o’sishi ham, ko’chkisimon hisoblanadi. Jahonda har 

yili minglab kitoblar, jurnallar chop etiladi va uni minglab dissertatsiyalar 

himoya qilinadi. 

Informatsiyaning yuksalib borayotgan ko’chkisimon oqimi tezligini 

ta’minlash maqsadida zamonaviy telekommunikatsiyali informatsion tizimlar 

qo’llanilmoqda. 

Ilm-fan rivoji, bu oliy ma’lumotli mutaxasislarning faoliyat doirasidir. 

Shuning uchun oliy ma’lumotli mutaxassislarni tayyorlash tizimi, ularning o’ta 

iqtidorlilariga zamonaviy informatsiya oqimini o’zlashtirishga, ilmiy tekshirish 

faoliyati individual va mustaqil ishlash ko’nikmalarini rivojlantirishga ilmiy-

texnikaviy informatsiya va o’quv ilmiy adabiyot bilan ijodiy ishlay olishga 

imkoniyat berishi lozim. 

Ikkinchidan-hozirgi zamon fanining ko’chkisimon rivoji ikki, uch va 

undan ortiq fanlari ulanishlarida yangi turdagi fanlar paydo bo’lishi bilan  ham 

ta’minlanadi. Masalan: geofizika, biogeokimyo, informatika, fizikokimyoviy 

mexanika va hokazo. Fan darahti hosil bo’ladi. Ma’lum  fanlar  ulanishlarida 

tug’ilgan yangi fan –  bu yangi yo’nalishlar, muammolar, mavzular va ilmiy 

masalalar demakdir. Bu masalalarni oliy maktabning iste’dodli bitiruvchilari hal 

etishi lozim.  

Shuning uchun kadrlar tayyorlashni zamonaviy tizimi, ularda o’ziga xos 

va nostandart fikrlash qobiliyatini o’stirishi, o’z ustida doimiy ravishda chidam 

va matonat bilan ishlash ko’nikmalarini rivojlantirishi lozim. 

Uchinchidan – ilm-fan rivojining ko’chkisimon rivoji va ilmiy texnikaviy 

informatsiyaning shunga o’xshash o’sishi, informatsiyaning uzatish va qayta 

ishlash tezligini oshishiga olib keladi, buning asosida esa hisoblash texnikasi 

yotadi. Ta’limni individuallashtirilmasdan, zamonaviy informatsion tizimlardan 

foydalanishni ko’z oldiga keltirish mumkin emas. Shuning uchun oliy maktab 

---

9 

 

 

 

oldiga kadrlar tayyorlash Miliiy dasturiga ko’rsatilganidek - «O’qishni, mustaqil 

bilim olishni individuallashtirish hamda masofali ta’lim tizimi texnologiyasi va 

vositalarni ishlab chiqish va o’zlashtirish»  vazifasi qo’yilgan. 

To’rtinchidan  –  ilmiy  texnik  taraqqiyotining  xususiyati muxandislik 

yechimlar turini keskin oshishi, materiallarning tezda almashinuvi, texnologik 

jarayonlar mashinalar konstruktsiya, boshqarish tizimlarining avtomatlashtirish 

darajasining oshishi, ilmiy yutuqlar natijasini ishlab chiqarishga tadbiq etish 

muddatlarini kamayishi hisoblanadi. 

Beshinchidan-oliy maktabda jadallashayotgan 

ilmiy 

texnik 

taraqqiyotining ortib boradigan talablariga to’la javob beradigan mutaxassislarni 

tayyorlash uchun o’qitishni jadallashtirish, inson organizmini butun 

imkoniyatini, uning ongini o’qitishda ishga solish zarur. Yangi simvolli 

ko’rsatuvli o’qitishni jadallashtirish zarur. Bu esa o’quv jarayonida informatsiya  

berilayotganida, o’quv materialini strukturalash va tizimga solish, o’qitishni 

kompg’yuterlash o’quv televideniesidan foydalanish taqozo etadi. 

Oltinchidan  –  har qaysi odam tug’ilgandan boshlab alohida individium 

hisoblanadi, yahni har kimning o’ziga hos aqliy kurtaklari, ta’lim  olishga 

qobiliyati bo’ladi. Bundan kelib chiqqan holda, zamonaviy o’qitish tizimining 

vazifasi insonning individual qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilmog’i lozim. 

Oliy maktab oldida turgan masalalarni muvaffaqiyatli hal etishga yordam 

beradigan, zamonaviy talablarga ko’proq moslashgan kadrlar tayyorlashining 

modul tizimidir. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da  bunga alohida e’tibor 

qaratilgan, undan ta’kidlanganidek «Yangi pedagogik va axborot 

texnologiyalari, tayyorgarlikning modul tizimidan foydalangan holda talabalarni 

o’qitishni jadallashtirish» lozim. 

«Modulli  o’qitish»  termini  xalqaro  tushuncha  -  modul  bilan  bog’liq 

bo’lib,  uning  bitta  ma’nosi  faoliyat  ko’rsata  oladigan  o’zaro  chambarchas 

bog’liq  elementlardan  iborat  bo’lgan  tugunni  bildiradi.  Bu  ma’noda u modulli 

---

10 

 

 

 

o’qitishning asosiy vositasi sifatida, tugallangan axborot bloki sifatida 

tushuniladi.  

Modulli  o’qitish-o’qitishning istiqbolli tizimlaridan biri hisoblanadi, 

chunki odam bosh miyasining o’zlashtirish tizimga eng yaxshi moslashgandir. 

Modulli o’qitish asosan inson bosh miyasi to’qimalarining modulli tashkil 

etilganligiga tayanadi. 

Inson bosh miyasi to’qimasi, qariyib 15  mlrd. neyronlardan (nerv 

xujayralari) yoki apparatli modullardan iborat. To’qima xujayralari bir-biri bilan 

ko’p sonli to’qnashuvlarda bo’lishadi. Bir xujayra va uning o’simtasini boshqa 

xujayra va uning o’simtasi bilan to’qnashuvlari soni 6 mingtagacha yetib boradi. 

Demak, bosh miya to’qimasidagi to’qnashuvlar (kontaktlar) soni astronomik 

sonni (1’000000000x6000) tashkil etadi. SHu nuqtai nazardan, modul o’quv 

jarayonining bir hujayrasi sifatida qaraladi. Bu xujayra bir vaqtning o’zida 

axboriy umumiylikka o’ziga xos yaxlitlik va tizimlilikka ega bo’lgan 

elementlardan tashkil topgan bo’ladi

2

. 

O’qitishning modul tizimi haqida rasmiy ravishda birinchi marta, 1972 

yil, YUNESKOning Tokiodagi Butunjaxon Konferentsiyasida so’z yuritilgan 

edi. Modulli o’qitish texnologiyasi funktsional tizimlar, fikrlashning 

neyrofiziologiyasi, pedagogika va psixologiyalarning  umumiy nazariyasidan 

kelib chiqadi. 

Bu sohalardagi izlanishlarga ko’ra, to’qimasi modulli tashkil topgan inson 

miyasi, axborotni kvant ko’rinishda (boshqacha aytganda, ma’lum  hissalar 

ko’rinishida) eng yaxshi jihatdan qabul qiladi. 

Modulli o’qitish, kasbiy ta’limning quyidagi zamonaviy masalalarini xar 

tomonlama yechish imkoniyatlarini yaratadi

3

 : 

•  modul  -  faoliyatlik asosida o’qitish mazmunini optimallash va 

tizimlash dasturlarni o’zgaruvchanligi, moslashuvchanligini 

ta’minlaydi;  

                                                 

2

 

Avliyoqulov N.H. O’qitishning modulli va p

еdagogik tеxnologiyasining amaliy asoslari. Buxoro, 2000.

 

3

S

еlеvko S.. «Sovrеmеnnoе obrazovatеlnoе tеxnologii» M. Izd. «Narodnoе obrazovaniе», 1998

.

 

---

11 

 

 

 

•  o’qitishni individuallashtirish; 

•  amaliy  faoliyatga  o’rgatish  va  kuzatiladigan  xarakterlarni  baholash 

darajasida o’qitish samaradorligini nazorat qilish; 

•  kasbiy  motivatsiya  (qiziqtirish)  asosida,  o’qitish  jarayonini 

faollashtirish,  mustaqillik  va  o’qitish  imkoniyatlarini  to’la  ro’yobga 

chiqarish. 

Modulli  o’qitishning  xozirgi  zamon  nazariyasi  va  amaliyotida  ikki  xil 

yondashuvni  ajratib  ko’rsatish  mumkin:  fan  bo’yicha  faoliyat  yondashuvi  va 

tizimli faoliyat yondashuvi. 

Bu yondashuvlar doirasida modul asosida mutaxassislar tayyorlashning 

bir qator kontseptsiyalari ishlab chiqilgan. Barcha kontseptsiyalar zamirida 

faoliyat yondashuvi yotadi va bu nuqtai nazardan, o’qitish jarayoni to’laligicha 

yoki muayyan fan doirasida, modulli ta’lim dasturi mazmuniga muvofiq kasbiy 

faoliyat elementlarini o’quvchi tomonidan ketma-ket o’zlashtirishga 

yo’naltirilgan bo’ladi. 

Turli kontseptsiyalar doirasida, modulli ta’lim dasturlari, turli xil tarkib va 

tarkibiy tuzilmalardan iborat bo’ladi, turli shakldagi xujjatlarda taqdim etiladi, 

ammo ularning barchasi quyidagi uchta asosiy tarkibiy qismni majburiy 

ravishda o’z ichiga oladi:  

  maqsadli mazmuniy dastur;  

  turli ko’rinishlarga taqdim etilgan axborotlar banki  

  o’quvchilar uchun uslubiy ko’rsatmalar. 

Shunday qilib,  modulli  o’qitish  o’quv  jarayonini  tashkil  etish  shakli  bo’lib, 

unda  o’qitish  o’quv  materialining  mantiqan  tugallangan  birliklari  modullarni 

bosqichlar va qadamlar bo’yicha o’zlashtirishni anglatadi.

  

Modul amaliy va laboratoriya mashg’ulotlari ma’ruzalar bilan birga 

tuzilishi, ularni ma’ruzalar mazmunini o’rganiladigan yangi material bilan 

to’ldirilishi kerak. 

---

12 

 

 

 

O’qitishning modul tizimi mazmunidan uning quyidagi afzalliklari 

aniqlandi: 

- 

fanlar va modullar bo’yicha o’qitish 

 

uzluksizligining 

tahminlanishi; 

- 

modullararo metodik jihatdan asoslangan muvofiqlik o’rnatilishi; 

- 

fanning modulli tuzilishi tarkibining moslashuvchanligi; 

- 

talabalarning 

qobiliyatiga ko’ra tabaqalanishi (dastlabki 

modullardan so’ng, o’qituvchi ayrim talabalarga fanni individuallashtirishni 

tavsiya etishi mumkin); 

- 

axborotni «siqib» berish natijasida o’qitishni jadallashtirish, 

auditoriya soatlaridan samarali foydalanish va o’quv vaqti tarkibini, ma’ruzaviy, 

amaliy (tajribaviy) mashg’ulotlar, individual hamda mustaqil ishlar uchun 

ajratilgan soatlarni optimallashtirish. 

Buning natijasida, talaba yetarli bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi. 

O’qitishning modulli texnologiyasi o’qitishning qabul qilingan 

tamoyillariga muvofiq ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi kerak. 

Ta’lim 

tamoyillarini tizimlashtirishga bo’lgan yondoshishlarda 

quyidagicha fikrlar bildirilgan. 

M.N.Skatkin  ta’lim  tamoyillarini  quyidagicha belgilaydi: ilmiylik, har 

tomonlamalik, hayot bilan aloqadorlik, tabaqalashtirish, tizimlilik, o’quv fanlari 

orasidagi o’zaro aloqadorlik

4

. 

M.G.Ogorodnikov esa o’z tadqiqotlarida ilmiylik, g’oyaviylik, tarixiylik, 

tizimlilik, nazariya va amaliyotning birligi, ta’limning hayot bilan aloqasi 

kabilarni asosiy tamoyillar sifatida ajratadi. 

S.Ya.Batishev kasbiy ta’lim  mazmunini ishlab chiqarish va mehnat 

jarayoni rivojlanishi bilan uzviy bog’liq holda tasavvur etish kerak, deb 

hisoblaydi va ta’limning quyidagi tamoyillarini belgilaydi: ilmiylik, tizimlilik va 

joriylilik, amaliy ta’lim bilan ishlab chiqarish mehnatining birligi. 

                                                 

4

 

Skatkin M.N. M

еtodologiya i mеtodika pеdagogichеskix isslеdovaniy.  M.: Pеdagogika, 1986. – 150 s

. 

---

13 

 

 

 

V.A. Skakun kasbiy ta’lim  tamoysillarini  quyidagicha talqin qiladi: 

ilmiylik va g’oyaviylik; ta’lim  va tarbiyani rivojlantirishning birligi; ilmiy-

texnika taraqqiyotiga ta’limning bog’liqligi; politexnizm; malakali ishchilarni 

tayyorlash jihatlarning bir-biriga aloqasi; ta’limning birligi hamda tabaqalanishi. 

A.P.Belyaeva ta’limda haqchillilik, ilmiylik, politexnikaviylik, tizimlilik, 

muqobillilik, politexnik va kasbiy ta’limning birligi hamda o’zaro aloqasi; 

fanlararo va majmuaviy o’zaro aloqadorlik, kasbiy safarbarlik,  ta’limning 

egiluvchanligi hamda turg’unligi, mujassamlanganligini uning asosiy tamoyillari 

sifatida talqin etadi. 

H.X.Avliyoqulov  modulli o’qitish jarayonini faoliyatlilik, tizimli, 

qiziqtirish, modullilik, muammolilik, kognitiv vizuallilik, xatoliklarga tayanish 

tamoyillariga muvofiq ishlab chiqishi lozim, deb ta’kidlaydi

5

. 

O’qitishning modulli texnologiyasi, o’qitishning qabul qilingan 

tamoyillariga muvofiq (2.1.-rasm) ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. 

 

 

                                                 

5

 Avliyoqulov N.X.Kasbiy fanlarni modulli o’qitish t

еxnologiyasi. Toshkеnt:  «Yangi asr avlodi». 2004. – 106 b.

 

---

14 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O’quv jarayonini tashkil etish shakli bo’lib, bunda o’qitish o’quv 

materialining mantiqan tugallangan birligi – modullarni bosqichma-

bosqich o’zlashtirishga asoslanadi 

Bosh miya to’qimalarining 

modulli tashkil etilishi 

Shaxsning individual 

psixologik xususiyatlari 

O’qitish mazmunini optimallash va tizimlash 

O’qitish dasturlar o’zgaruvchanligini 

tahminlash va individuallashtirish 

Motivatsiya (qiziqish uyg’otish), mustaqillik 

va talabalar imkoniyatlarini maksimal 

darajada ro’yobga chiqarish 

Amaliy faoliyatga o’rgatish