Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
EKOLOGIYA VA TUPROQSHUNOSLIK KAFEDRASI 60530700-TUPROQSHUNOSLIK TA`LIM YO`NALISHI
2-KURS 121-GURUH TALABASI
___________________________________NING
O`SIMLIKLARNING OZIQLANISHI VA O`G`IT FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
Mavzu: Azotli oʻgʻitlar olinishi va xossalari

Topshirdi: __________________.
Qabul qildi: Zokirov X.

Termiz – 2023

MUNDARIJA

KIRISH		3
I BOB. AZOTLI OʻGʻITLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA		6
	Azotli oʻgʻitlar ishlab chiqarish va ularning ahamiyati		6
			11
			13
II BOB. O’simliklar hayotida azotning ahamyati.		18
2.1.	Azotning tuproqdagi miqdori va o’zgarishi.		18
2.2.	Dehqonchilikda azotning aylanishi		27
2.3.			29
XULOSA		34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YHATI		36

AZOTLI O’GITLAR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA

Azotli o‘g‘itlar (karbamid) ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarini boshqarish tizimlari

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. AZOTLI O’G’ITLAR — tarkibida azot bo’lgan va o’simliklarning azot bilan oziqlanish manbai sifatida qo’llaniladigan organik hamda anorganik moddalar, o’simliklarni azot bilan oziqlantirish manbai. Azotli o’g’itlar 1914-18 yillarda ammiakni havodagi azot va vodoroddan sintezlash sanoat miqyosida o’zlashtirilganidan keyin kimyo sanoatida ishlab chiqarildi. O’zbekistonda birinchi marta Chirchiq elektr kimyo kombinatida 1940 yilda ishlab chiqarilgan. Farg’ona azotli o’g’itlar zavodi, Navoiy kimyo kombinatida asosiy turdagi Azotli o’g’itlar ishlab chiqariladi. O’zbekiston Respublikasi kimyo sanoatining Azotli o’g’itlar ishlab chiqarish bo’yicha yillik quvvati 2,8 million tonna (1995 yilda 1012,1 ming tonna Azotli o’g’itlar ishlab chiqarildi; 100% oziq-modda hisobida). Azotli o’g’itlar organik (go’ng, torf, kompost), mineral (ammiakli selitra, ammoniy sulfat, mochevina va suvli ammiak) hamda ko’kat o’g’itlar (lyupinning ko’k massasi, seradella va boshqalar) ga bo’linadi. Azotli o’g’itlarni ishlab chiqarishda ammiak va nitrat kislota asosiy xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Azotli o’g’itlar noqoratuproq zonada, o’rmonli dasht zonaning nam joylari va sug’oriladigan dehqonchilik zonasida qishloq xo’jalik o’simliklari hosildorligini oshirishda eng yaxshi vosita hisoblanadi. O’simliklar ko’pincha azotning mineral birikmalaridan, asosan, nitrat va ammoniy tuzlarini uzlashtiradi. Mineral Azotli o’g’itlarda azot ammiakli, ammiakli-nitratli, nitratli va amidli ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Bu o’g’itlar tarkibidagi azotni o’simliklar oson o’zlashtiradi va uning ta’siri tez bilinadi. Sug’orma dehqonchilik mintaqasida qo’llaniladigan Azotli o’g’itlarning asosiy miqdorini ammiakli selitra va mochevina tashkil etadi. Ammiakli o’g’itlarga (azot NH3 shaklida) ammoniy sulfat, ammoniy xlorid, ammoniy bikarbonat, suvsiz ammiak, suvli ammiak, ammiakatlar kiradi. Ammoniy sulfat tarkibidagi ammiakli azot tuproqqa yutilmaydigan nitrat holidagi azotga nisbatan tuproqda yaxshi ushlanib, kamroq yuvilib ketadi. Ammiakli – nitratli o’g’itlar (azot NH3 va NO3 shaklida) — bularga ammiakli selitra (ammoniy nitrat, nitrat kislotaning ammoniy tuzi) va ammoniy sulfonitrat kiradi. Ammiakli selitra asosan donador holda ishlab chiqariladi; bu o’g’it ta’sirida tuproqning muxiti kuchsiz kislotali bo’ladi. Nitratli o’g’itlarga (azot NO3 shaklida) natriyli, kaltsiyli, kaliyli selitralar kiradi. Nitratli o’g’itlar fiziologik ishqoriydir, ularni kislotali muxitga ega bo’lgan tuproqlarda ishlatsa yaxshi natija beradi. Amidli o’g’itlarga (azot NH2 shaklida) mochevina (karbamid), mochevina-formaldegidli o’g’itlar kiradi. Sug’oriladigan dehqonchilikda mochevina Azotli o’g’itlar ichida eng samarali hisoblanadi. Mochevina formaldegidli o’g’itlar tuproq qatlamidan yuvilib ketmaydi, ular tuproqda sekin eriydi. Azotli o’g’itlar me’yori tuproq-iqlim sharoiti, o’simliklarning biol. xususiyatlari, tuproqqa solinadigan organik o’g’itlar miqdori va boshqalarga bog’liq. Azotli o’g’itlar qo’llaganda o’simliklar hosildorligini oshishi turlicha bo’lib, bu ko’rsatkich tuproqqa qanday ishlov berilishiga, o’stirilayotgan ekin turi va boshqa omillarga bog’liq. Dala sharoitida o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatadiki, Azotli o’g’itlarni qo’llanganda paxta hosili gektariga 13,5—15,7 tsentner va undan ham ortishi mumkin. Hosildorlik gektariga 37,4—39,8 tsentner bo’lishi uchun paxta dalasiga gektariga 250-300 kilogramm sof azot miqdorida o’g’it solish zarur.