Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

210

15-Mavzu: QURILISH MATERIALLARI EKOLOGIYASI

1. 
   Resurslar va resurs materiallar
   
2. 
   Qurilish materiailarini tejamli ishlatish
   

Tayanch iboralar: Atrof-muhit, bino va inshootlar, gazlar, dengiz sathi, g‘isht, yog‘och, yomg'ir, yer shari, iqlim, ishlab chi- qarish, qurilish materiallari, qurilish, qum, minerallar, namlik, neft, po‘lat, resurs materiallar, resurslar.
Yer resurslari qoidaga muvofiq, tiklanadigan va tikmaydigan resurslar bilan aniqlanadi. Tiklanadigan resurslar muntazam ravish- da yig‘iladigan bo‘ladi. Masalan, qurilish uchun yog'och yoki zig‘ir yog‘ uchun zig'ir urug‘i. Ushbu resurslar hozircha ishlab chiqarish uchun to‘g‘ri sharoitlar saqlanayotgani bois, tiklanadigan hisob- lanadi. Ozon qatlamining siyraklanishi ko‘pchilik tiklanadigan resurslar uchun sharoitlaming keskin o‘zgarishiga olib keldi. Barcha tiklanadigan resurslar umumiy fotosintezga ega. Inson yeming 40% fotosintez faolligini ishlatishi hisoblab chiqilgan (Brown, 1990-yil). Tiklanmaydigan resurslar yig‘ilmaslik hisobidan kelib chiqadi. Masalan, ternir rudasi va beqaror neft o‘zini juda sekin tiklaydi. Ulaming ko‘pchiligi jiddiy chegaralangan. Metallar va neft eng ko‘p ishlatiladi, lekin ba’zi hududlarda qurilish materiallari (qum, shag‘al va sh.k.) nodir bo‘lib bormoqda. Har xil xom ashyolaming taxminiy zahiralari 8-jadvalda keltirilgan. Vaholaftki, har xil baholashlar mavjud. Biroq mutlaqo ma’lumki, yaqîn vaqtlarda eng muhim rusurslardan ko‘plari batamom tugab bo‘J^dj. Chuchuk suv resurs hisoblanadi, u tiklanadigan yoki tiklanmaydigan resurslar bo‘yicha ta’riflanmaydi. yer sharida umumiy miqdorda suv doimiydir, lekin ko'pchilik hududlarda suv keskin tanqislikga ega emas. Bu holat toza ichimlik suvi bo‘yicha muhimdir, u nafaqat oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda zarur hisoblanadi va xuddi shuningdek aksariyat sanoat tarmoqlarida ham muhim ahamiyatga ega. Suv sanoatning ikkilamchi jarayonlarida ko‘plab ishlatiladi. Foydalanadigan va kam qulay resurslar. Resurslami ikkiga bo‘lish mumkin: foydalanadigan va iste’molga kam yaroqli. yer qobig‘i cheksiz miqdorda radalar miqdoriga ega. Rudalami ajratib olishda mavjud texnologiyalar, atrof-muhit va landshaftga ikkinchi darajali samarasi hamda energiya talabi muammolari iqtisodiyot masalasi hisoblanadi.

218

3. 
   Qurilish materiailarini tejamli ishlatish
   

Har qanday konstruktiv tizim ma’lum miqdorda qurilish materiailarini talab etadi. Tizimlar o‘rtasidagi farq juda ham ahami- yatli boiishi mumkin. Poiat ustunga ishlatiladigan materiallaming miqdorini bilgan holda loyihani eng qulay qilib bir necha martaga qisqartirib, loyihalash mumkin va to‘sin panjarasiga mustahkam to‘singa (yog‘och yoki poiat) qaraganda bir muncha kam miqdorda material ishlatiladi. Boshqa o‘ziga xos misollami aytadigan boisak, og‘ir buyumlar o‘miga shamollatadigan to‘sinlarni va g‘ovak gishtlami ishlatish mumkin. Resurslar va chegaralangan narx- laming oshib ketadigan ushbu ko‘rinishidagi samaradorligi toiiq taraqqiy topgan. Yaqin kelajakda engil konstruksiyali qurilishni tanlanishi, sezilarli darajada talab etadigan materiallami kamay- tiradi. Ta’kidlanganlarning yuqori samaradorligi mavjud. Biroq eng qulay sharoit yaratilgan binolarda issiqlik nasoslarini ishlatilishi o‘miga quyosh batareyalari va devorlaming qalinligini himoyalash bilan taqqoslaganda bunday binolar samarador boiadi. Yaqin kelajakdagi arxitektorlar uchun uncha katta boimagan binolami yuqori darajada shinam qilish juda katta muammo boiadi.