Termiz davlat universiteti topografiya asoslari va kartografiya

 
Bussol bilan plan olish 
Bussol asbobi yordamida yunalishlarning magnit azimutlari ulchanadi. Maydoni uncha katta 
bulmagan joylarning planini olishda bussol juda kul kerladi. 
Xozirgi vaktda gorizontal plan olishda asosan 2-xil  bussol (BSh-shmalkalderr bussoli), (BS-
Sterfan bussoli) ishlatiladi. Bulardan boshka turt burchakli va aylanma shaklidagi bussollar xam 
bor. 
Оксув   дарёси 

---

 
 
 
68 
BS-  bussoli (sterfan bussoli) ni XIX-asrning urtalarida rus xarbiy akadermiyasining boshligi 
G.F.Sterfan ixtro kilgan. 
Bussol kuyidagi kismlardan iborat: 1-limb doirasi, 2-alidada,3-kompas, 4-5-dioptrlar, 6-
verrnerr,7-rumbli xalka,8-vtulka. 
Shmalkalderr bussoli (B.Sh. ) uni ixtiro kilgan ingliz merxanigi ismi bilan yuritiladi. B.Sh -xam 
doyra shaklida tuzilgan bulib, markazdagi ignaga strerlka urnatilgan. Bussol xalkasi magnit 
strerlkasiga berrkitilgan bulib, xalka strerlka bilan birga aylanadi. Bussol yordamida 2-xil plan: 
maydon plani va marshrut plani olish mumkin. Plani olinadigan joy oldindan urganilib, tayanch 
nuktalar, ya'ni bussol urnatiladigan nuktalar berlgilanadi va koziklar kokib nomerrlanadi. 
Berlgilangan nuktalar bir-biridan yaxshi kurinib turadigan va atrofdagi tavsilotlarni planga 
tushirish uchun ochik joyda bulishi kerrak. Koziklar kokilgan nuktalar kurinib turishi uchun 
verxalar urnatiladi. Agar maydonning plani olinadigan bulsa, tayanch nuktalarini bir-biriga 
tutashtirib, yopik poligon xosil kilinadi. Birinchi nuktadan boshlab poligon tomonlarning magnit 
azimutlari bussol yordamida va terskari yunalishda aniklanadi. Nuktalar orasidagi masofalar 20 
mertrli pulat lernta bilan ulchanadi. Xosil bulgan kup burchakli shakl yopik poligon derb 
yuritiladi. Bussol yordamida marshrut buyicha plan olishda tayanch nuktalar berlgilanadi. 
Nuktalar ustiga bussol urnatilib, ularning tugri va terskari magnit azimutlari aniklaniladi. Bunda 
ochik poligon xosil buladi. Joyda ulchangan poligon tomonlarining tugri va terskari magnit 
azimutlari xamda nuktalar orasidagi masofalar maxsus jurnalga yozib boriladi. Bussol bilan plan 
olishda joydagi tavsilotlar 2-xil usul bilan: kersishtirish usuli va kutbiy usul bilan planga olinadi. 
Bussol bilan plan olishda joydagi tavsilotlarning urni kaysi usulda aniklangan bulsa, planga xam 
shu usulda tushiriladi. Kutbiy usulda urni aniklangan nuktalar kutbiy koordinatalari, ya'ni 
azimutlari yoki rumblari buyicha transportir yordamida, masofalari ulchagich sirkul yordamida 
masshtab asosida planga tushiriladi.