Texnik ijodkorlik va konstruksiyalash fanidan kurs ishi mavzu: O’quvchilar texnik-ijodkorligi mazmunini asosiy yo'nalishlarini rivojlantirish

Ratsionalizatorlik taklifi tushunchasi.
Ratsionalizatorlik takliflari-bu xalq xo‘jaligining tarmoqlarida yangi va foydali texnik vazifalarin yechishga, ya’ni maxsulotning loyixasini ishlash chiqarish texnologiyasini, foydalanilmayotgan texnikani yoki materiallarning xossasini o‘zgartirishga qaratilgan bo‘ladi. Ratsionalizatorlik ko‘p qirral muammo bo‘lib, ko‘proq iqtisodiy masalalarni hal etishga qaratilgan. Ratsionalizatorlik fikrlar ma’lum talabalarga javob berishi kerak: Birinchidan, texnik yechimga ega bo‘lishi, ikkinchidan yangilik bo‘lishi, uchinchidan foydali bo‘lishi kerak.
Ratsionalizatorlik fikrlar maxsus blankada a’riza sifatida beriladi. Ratsionalizatorilik fikrlar qaysi korxonaga tegishli bo‘lsa, shu korxonaning IRJ ga a’riza beriladi. Agarda fikrlar boshqa korxonalarga tegishli bo‘lsa vazirlikka beriladi va ro‘yxatga olinadi.
II BOB. TEXNIK KONSTRUKSIYALASH VA MODELLASHTIRISH
2.1. Texnik konstruksiyalash va modellashtirishni o’rganishda qo’llaniladigan metodlar va tashkiliy shakllari.
Ilmiy-texnik taraqqiyotning o’sishi ko’p va murakkab bilimlar va axborotlarga bog'liq. Xalq xo’jaligining barcha sohalari bo'yicha har yil yangiliklar soni ortib boradi. Zarur bo’lgan axborotlarni yig’ish juda murakkab ish. Shuning uchun hozirgi kunda tabiatni bilishga oid bilimlardan tashqari, bu bilimlardan insonning o’zi amalda foydalanishi katta ahamiyatga ega. Hozirgi davrda kashf etilgan yangiliklar bo'yicha axborotlar saqlash, ishlov berish va xodimlarga yetkazish yo’llari qidirilmoqda, har bir davlatda ilmiy-texnik axborotlar bo'yicha maxsus tashkilotlar tuzilgan ularning vazifasi fan, texnika va ishlab chiqarishni rivojlantirishda muhim omil bo'lib hisoblanadi.
Patent hujjatlari - bu shunday hujjatlar yig’indisiki, unda: ilmiy-texnik tajribalar va loyihalar, konstruktorlik ishlanmalarning mazmuni, kashf qilinganligi, foydali modeli hamda kashfiyotchining huquqini himoya qiluvchi Ma’lumotlar bo’lishi kerak. Shu bilan birgalikda, model, maket, korxona mahsulotining ro'yxatga olinganligi haqida guvohnomalar va mualliflik diplomlari bo’lishi kerak. Patent axboroti deganda patent hujjatlaridan foydalanish va ishlov berish tushuniladi. Ilmiy-texnik yutuqlaming oxirgi 100­200 yillikdagi patent hujjatlari patent fondlarida saqlanadi.
O'zbekiston Respublikasining Davlat patent idorasi. O'zbekiston Respublikasining Davlat patent idorasi «Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to'g’risida»gi Qonunga muvofiq sanoat mulki obyektlarini muhofaza qilish sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshiradi.
Patent idorasi sanoat mulk obyektlarga talabnomalarni ko'rib chiqish uchun qabul qiladi, ular bo’yicha davlat ilmiy texnik ekspertizasini o’tkazadi, ulami davlat ro’yxatiga oladi, ushbu Qonunning qo'llanishiga oid qoidalar va tushuntirishlami ishlab chiqadi hamda Vazirlar Maxkamasi tomonidan tasdiqlanadigan Patent idorasi to'g'risidagi Nizomga muvofiq boshqa vazifalarni bajaradi.
Patent idorasining faoliyatini mablag’ bilan ta'minlashning manbai Davlat byudjeti mablag’idan, patent bojlaridan, shuningdek, patent idorasi tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar va beriladigan materiallar uchun olinadigan haqdan iboratdir.
Sanoat mulki obyektiga bo’lgan huquq muallifga (mualliflar) yoki uning (ulaming] huquqiy vorisiga (vorislarga) tegishli bo'ladi hamda ixtiro yoki sanoat namunasi patenti, dastlabki patenti va foydali model guvohnomasi [patent, dastlabki patent, guvohnoma deb yuritiladi) bilan tasdiqlanadi.
Basharti, bir necha shaxs bir-biridan mustaqil ravishda sanoat mulki obyektini yaratgan bo'lsa, patent, dastlabki patent yoki guvohnomaga bo’lgan huquq Patent idorasiga birinchi bo'lib talabnoma topshirgan shaxsga beriladi.
Obyekt muallifi, basharti o’zining obyektiga nisbatan g’ayrihuquqiy ravishdagi o’zlashtirish natijasida talabnoma topshirilgan, yohud patent dastlabki patent yoki guvohnoma olingan bo'lsa, sud tartibida patent, dastlabki patent yoki guvohnoma berilishiga norozilik bildirish yoki patent egasi yohud uning huquqiy egasi (matnda bundan keyin patent egasi deb yuritiladi) sifatida patent, dastlabki patent yoki guvohnoma o'ziga berilishini talab qilish huquqiga egadir.
Dastlabki patent va guvohnoma dastlabki ekspertiza o'tkazilganidan keyin, patent esa, obyekt mohiyatan ekspertizadan o'tkaziigandan so’ng beriladi.
Ixtiro patenti ixtironing yangiligini, ixtirochilik darajasini, patentining haqiqiyligini va patent egasining ixtiroga egalik qilish, uni tasarruf etish va undan foydalanishga doir mutlaq huquqini tasdiqlaydi.
Sanoat namunasi patenti sanoat namunasining yangiligi va o’ziga xosligini, patentining haqiqiyligini va patent egasining sanoat namunasiga egalik qilish, uni tasarruf etish va undan foydalanishga doir mutlaq huquqini tasdiqlaydi.
Patentning huquqiy muhofazasi butunlay yoki qisman haqiqiy emasligini isbotlash vazifasi haqiqiy emas deb dahvo qilayotgan tomon zimmasiga yuklanadi va sud tartibida amalga oshiriladi.
Dastlabki patent va guvohnoma patent egasining sanoat mulki obyektiga egalik qilish, uni tasarruf etish va undan foydalanishga doir mutlaq huquqini tasdiqlaydi.
Patent egasining mutlaq huquqi patent, dastlabki patent yoki guvohnoma haqidagi Ma'lumotlar Patent idorasining rasmiy axborotnomasida ehlon qilingan sanadan boshlab amalda deb hisoblanadi.
Ustuvorlik (prioritetj sanasidan boshlab «Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to'g’risida» qonun qoidalariga muvofiq belgilanadigan boshqa sanadan e’tiboran hisoblanganda, ixtiro patenti yigirma yil mobaynida, sanoat namunasi patenti esa o'n yil mobaynida amal qiladi.
Dastlabki patent va guvohnoma ustuvorlik sanasidan boshlab hisoblanganda besh yil mobaynida amal qiladi.
Sanoat namunasi patenti va foydali model guvohnomasining amal qilish muddati patent egasining iltimosiga ko'ra Patent idorasi tomonidan tegishlicha besh yilga va uch yilga uzaytirilishi mumkin.
Dastlabki patent bilan muhofazalangan sanoat mulki obyekti patenti dastlabki patent egasining iltimosnomasiga ko'ra obyekt mohiyatan ekspertizadan o’tkazilgadan so'ngberilishi mumkin.
Ixtiro patenti, dastlabki patenti va foydali model guvohnomasi bilan ta'minlanadigan huquqiy muhofaza hajmi ulaming formulasi bilan, sanoat namunasi patenti va dastlabki patenti bilan ta'minlanadigan huquqiy muhofaza hajmi esa buyum (maket, rasm)ning fotosuratiarida aks ettirilgan muhim alomatlari majmuiyoki ulaming kombinatsiyasi bilan belgilanadi.
Davlat tomonidan maxfiy deb topilgan sanoat mulki obyektlarini huquqiy jihatdan muhofaza qilish alohida qonunlar bilan tartibga solib boriladi.
Sanoat mulki subyektining muallifi. Sanoat mulki obyektini shaxsiy ijodiy mehnati bilan yaratgan jismoniy shaxs bu obyektning muallifi deb ehtirof etiladi.
Basharti, sanoat mulkining obyekti bir necha jismoniy shaxsning birgalikda ijodiy mehnati asosida yaratilgan bo'lib, ular o'rtasida tuzilgan shartnomada o'zgacha qoida nazarda tutilmagan bo'lsa, ularning barchasi bu obyektning teng huquqli muallifi deb ehtirof etiladi.
Mualliflik huquqi begonalashtirilmaydigan shaxsiy huquq bo'lib, qonun bilan muhofaza qilinadi.
Patent egasi. Sanoat mulkining obyektiga patent va dastlabki patent yoki guvohnoma quyidagilarga beriladi:
• sanoat mulki obyektining muallifiga yoki uning merosxo'riga:
• muallif yoki uning huquqiy vorisi tomonidan patent, dastlabki patent yoki guvohnomaga oid talabnomada yoki sanoat mulki obyekti Patent idorasida ro’yxatdan o’tkazilgunga qadar topshirilgan arizada ko’rsatilgan jismoniy va yuridik shaxslarga (ular roziligi sharti bilan):
• mazkur modda nazarda tutilgan hollarda ish beruvchiga.
Xizmatchi o’z xizmat vazifasini, ish beruvchidan olgan aniq bir topshiriqni bajarish bilan bog'liq tarzda yoki korxonaning ixtisosiga doir texnik bilimlar yordamida yaratgan sanoat mulki huquqiga ish beruvchiga ega bo’ladi. Sanoat
mulki obyektiga bo'lgan huquqni o’zgaga o'tkazash muallif va ish beruvchi o'rtasida tuzilgan shartnomaga asosan rasmiylashliriladi.
Basharti, ish beruvchi sanoat mulki obyekti yaratilganligi haqida muallif ma'lum qilgan sanadan e'tiboran to'rt oy mobaynida Patent idorasiga talabnoma topshirmasa, talabnoma topshirish huquqini o'zga shaxsga o’tkazmasa, muallif talabnoma topshirish va patent, dastlabki patent yoki guvohnomani o'z nomiga olish huquqiga ega bo'ladi. Bunda ish beruvchi sanoat mulkining tegishli obyektidan o'z korxonasida patent egasiga shartnomada belgilanadigan tovon pulini to'lagan holda foydalanish huquqiga ega bo’ladi.
Ish beruvchi tomonidan sanoat mulki obyekti maxfiy saqlanadigan bo’lsa, u muallifga mutanosib miqdorda haq to’lash shart, haq miqdori shartnoma asosida belgilanib, mutlaq litsenziyaning bozor narxidan kam bo’lmasligi lozim.
Patent egasi patent, dastlabki patent yoki guvohnoma bilan muhofaza qilinadigan sanoat mulki obyektidan foydalanish huquqini har qanaay jismoniy yoki yuridik shaxsga berishi mumkin.
Sanoat mulki obyektiga oid patent, dastlabki patent yoki guvohnoma, shuningdek, uni olish huquqi meros bo’yicha o’tadi.
O’zbekiston Respublikasining Intellektual mulk davlat fondi. O'zbekiston Respublikasining Intelektual mulk davlat fondi patent egasining davlat mulkiga kiradigan yoki shartnoma asosida olinadigan intelektual mulk obyektlariga nisbatan huquq hamda majburiyatlarini amalga oshirilishiga ko’maklashadi.
Intelektual mulk davlat fondi faoliyatini mablag’ bilan ta’minlash manbai sanoat mulki va intelektual mulkning boshqa turlari obyektlaridan foydalanish huquqiga oid litsenziya sotilishidan tushadigan mablag’larning bir qismidan, davlat byudjeti mablag'lari hamda boshqa tushumlardan iborat bo’ladi
Intellektual mulk davlat fondi o’z faoliyatini «Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to'g’risida»gi Qonun va Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan nizomga binoan amalga oshiradi.