Texnik mexanika

1.3. Silindrik tishli uzatmalarning geometrik va kinematik parametrlari.
Tishli g’ildiraklarning geometrik o’lchamlari.

Silindrsimon to’g’ri tishli g’ildiraklarni geometrik o’lchamlari. Tishli g’ildirak geometrik o’lchamlarini ilashish moduli m xamda tishlar soni z yordamida aniqlanadi. G’ildirak tishlar xech qanday tuzatishsiz kesilsa uning boshlang’ich va bo’luvchi aylana diametrlari bir xil aniqlandi.

G’ildirak tishlarning tashqi va tish osti aylanalarning diametrlari.

Uzatmaning o’qlararo masofasi.

O’qlararo masofa a_ω mm, standart asosida qo’yidagicha olinadi: 40, 50, 63, 80, 100, 125, 140, 160, 180, 200, 224, 250, 280, 315, 335, 400, 450, 500…2000.

Yuqoridagi formuladan

kelib chiqadi.

Tishli g’ildirak eni

bunda: - tish eni koeffisiyenti, qiymatlar jadvalda berilgan.

Yetaklovchi tishli g’ildirak eni, tish ishchi yuzasining qattiqligi <350 NV bo’lganda

Tishlarni ishchi yuzasining qattiqligi >350 NV bo’lganda

Tishli g’ildiraklarni geometrik o’lchamlarni ixchamlashtirish maqsadida tishlar sonini kamaytirishga xarakat qilinadi.

1.1-asm.

Tishlar sonini kamaytirish esa qoplanish koeffisiyentini kamaytirishiga bu esa o’z navbatida tishning mustaxkamligini pasayishiga olib keladi. Odatda bu qiymat z₁≥z_min=17. Tish shaklini tishlar sonini kamayishi bilan o’zgarish ko’rsatilgan. Bunda tishlar soni z= ∞ bo’lganda tishli g’ildirak reykaga aylanadi, tishlar soni kamayishi bilan tish asosi va uchining qalinligi kamayib egrilik radiusi oshadi. Tishlar sonini yanada kamaytirsak, ya’ni z_min bo’lganda tishni asoslari kesilishi boshlanadi, bunda tishlarni egilishdagi kuchlanishga mustaxkamligi keskin kamayadi.

G’ildirak tishlarni asosini kesilishi z_min< 17 bo’lganda boshlanadi. Bunday g’ildirak tishlarini mustaxkamligini ta’minlash uchun tishlarni kesishda shakli o’zgartiriladi. G’ildirak tishlarini shaklni o’zgartirish kesish asbobi reykani odatdagi xolatdan gorizontal tekislik bo’yicha g’ildirak markaziga (manfiy) yoki unga teskari tomon (musbat) siljitish yo’li bilan erishish mumkin. Bu siljishlarni siljitish koeffisiyenti x bilan belgilaymiz.

G’ildirak tishlarni shaklni tuzatishni ikki usuli mavjud:

1. Yetaklovchi g’ildirakni siljitish koeffisiyent musbat x₁>0, yetaklanuvchi tishli g’ildirakni manfiy x₂< 0 olinadi, ya’ni x₁ =x₂ . koeffisiyentlarni umumiy yig’indisi ∑x=x₁+x₂=0 bo’ladi. Reykani siljitish natijasida tish eni o’lchami o’zgaradi. Xuddi

1.2-rasm.

shuningdek o’yiqchalarning o’lchami xam o’zgaradi. Bunda bo’luvchi aylana bo’yicha tish eni bilan o’yiqcha enining yig’indisi doimiy bo’lib tish qadami R_t ga teng bo’ladi, markazlararo masofa o’zgarmaydi, lekin tish kallagi bilan oyoqcha balandliklarning nisbati o’zgaradi, ya’ni

h_a=m+x, h_f=m+c-x bo’ladi.

Tishli g’ildirak diametrlari

d_a=d+2(m+x), d_f=d-2(m+c-x)

O’qlararo masofa

Demak g’ildirak tish shaklni tuzatish natijasida asosan tish qismlarining balandligi o’zgaradi.

Shuning uchun bunday shakl tuzatishni balandlik tuzatish deyiladi.

1. 
   Yetaklovchi va yetaklanuvchi g’ildirak tishlarini qirqishda reyka bir
   

tomonga siljitiladi. Bunda x₁>0, x₂>0 bo’lib umumiy siljitish koeffisiyenti x_∑>0 12 Bunday xollarda yetaklovchi va yetaklanuvchi g’ildirak tishlarining bo’luvchi aylana diametri bo’yicha o’lchangan qalinligi P_t/2 dan katta, o’yiqchalarning eni esa P_t/2 dan kichik bo’adi. Shuning uchun ikkala g’ildirakning bo’luvchi aylanalari bir biriga tegmaydi, natijada boshlang’ich aylanalar bo’luvchi aylanalarda tashqarida joylashadi, ya’ni d_ω1>d₁ d_ω2>d₂ bo’ladi. Bu esa markazlararo masofaning kattalashuviga olib keladi, ya’ni . Tishli g’ildiraklar ilashganda, ilashish chizig’iga o’tkazilgan umumiy urinma (ilashish chizig’i) ilashish qutbidan o’tgan gorizontal chiziq bilan kesishganda tuzatishdan oldingiga qaraganda kattaroq burchak xosil bo’ladi va ilashish burchagi α kattalashadi, ya’ni bo’ladi. Shuning uchun bunday tuzatishni burchak tuzatish deyiladi, natijada g’ildirak tishlarining kontakt kuchlanishiga chidamliligiga 20% gacha oshadi. Bunda yetaklovchi g’ildirak tishlar sonini eng kichik qiymati z_1min≥12 bo’lishi mumkin.

O’qlararo masofa

Qiya va shevron tishli silindrsimon g’ildiraklarni geometrik o’lchamlari. Bu g’ildiraklarda tish g’ildirak o’qiga nisbatan ma’lum burchak xosil qilib joylashgan.

Buning uchun tish kesuvchi reyka shu burchakka qiyalik bilan qo’yiladi. Shuning uchun qiya va shevron tishli g’ildiraklarni tishlari shakli n-n normal kesim bo’yicha to’g’ri tishli g’ildiraklarga o’xshash bo’ladi, ya’ni m_n=m bo’yicha modul standartlashgan.

Qiya tishli g’ildiraklarda yon qadam R_t xamda normal qadam ρ_n bo’ladi, shuningdek yon modul m_t xamda normal modul m_n:

1.3-rasm.

Modullar o’rtasidagi bog’lanish

Shuningdek yon kesimdagi tish shaklning burchagi α_t, normal kesim bo’yicha shakl burchagi α_n ga teng emas, ya’ni .

Tishli g’ildiraklarni geometrik o’lchamlarni xisoblashda standartlashgan normal modul m_n ishlatiladi.

Bo’luvchi va boshlang’ich aylana diametrlari

Tashqi va tish osti aylana diametrlari

d_a=d+2m_n , d_f=d-2.5m_n

O’qlararo masofa

Tishli g’ildiraklarda qiyalik burchagi β ning qiymatlarni 8⁰÷20⁰ olish tavsiya etiladi. Agarda qiyalik burchagi 8⁰ dan kam olinsa uzatma to’g’ri tishliga nisbatan o’zining afzalliklarni yo’qotadi, 20⁰ dan katta olinsa bo’ylama kuchlarning qiymati oshib tayanch konstruksiyalari xajmi katta bo’ladi.

O’qlararo masofa a xamda uzatish soni u ning qiymati doimiy bo’lganda z₁ xamda m qiymatlarini o’zgartirib qiyalik burchagi β ni kerakli qiymatni aniqlash mumkin.

G’ildirak tishlarini mustaxkamligi uning normal kesim bo’yicha shakli va o’lchamiga bog’liq bo’ladi. G’ildiraklarni xisoblash jarayonida tish shaklning koeffisiyenti tishlarning soniga qarab emas, balki «keltirilgan» to’g’ri tishli g’ildirak tishlarining soniga qarab olinadi.

Qiya tishning yo’nalishiga tik o’tkazilgan tekislikda shu «keltirilgan» g’ildirakni ifodalovchi shakl xosil bo’ladi, deb faraz qilinadi. Qiya tishga bo’lgan tekislik bilan kesilgan g’ildirakning ko’ndalang kesimida ellips xosil bo’ladi, uning egrilik radiusi:

bo’luvchi aylanasining diametri,

Ekvivalent tishlar soni

bunda: z – g’ildirak tishlar soni.

1.4-rasm.

Demak β – burchakni oshishi bilan «keltirilgan» tishlar soni z_k ni qiymatini oshishi, tishni mustaxkamligini oshishga sabab bo’ladi.