Texnologik o‘lchashlarda qo‘llaniladigan o‘lchov birliklari. O‘lchov xatoliklari. Absolyut va nisbiy xatoliklar va ularni aniqlash. O‘lchov asboblarining o‘zgartirish koeffitsientini aniqlash. O‘lchov asboblarining xatoliklari va keltirilgan xatolikni

Halqaro (SI) birliklar tizimi

Tartib №		Kattaliklar		O‘lchov birligi	Qisqartirilgan belgilari				Hosila birliklar o‘lchovi
					O‘zbekcha		halqaro
Asosiy birliklar
1	Uzunlik		metr		M	m			-
2	Massa		kilogramm		Kg	kg			-
3	Vaqt		sekund		S	S			-
4	Tok kuchi		amper		A	A			-
5	Termodinamik		Kelvin gradusi		K	K			-
6	Yorug‘lik kuchi		kandela		Kd	cd			-
7	Modda miqdori		mol		Mol	mol			-
Qo‘shimcha birliklar
1	Yassi burchak		radian		Rad	rad			-
2	Fazoviy burchak		steradian		Sr	sr			-
Hosila birliklar
1	Yuza		metr kvadrat		m^2	m^2		i (m)^2
2	Hajm		metr kub		m^3	m^3		I (m)^3
3	Chastota		Gers		Gs	Hz		I:(c)
4	Zichlik		Kilogramm taqsim metr kub		kg/m^3	kg/ m^3		(1kg):(1m^3)
5	Tezlik		metr taqsim sekund		m/s	m/s		(1m):(1s)
6	Burchak tezlik		radian taqsim sekund		rad/s	rad/s		(1rad):(1s)
7	Tezlanish		metr taqsim sekund kvadrat		m/s^2	m/s^2		(1m):(1s)^2
8	Burchak tezlanish		radian taqsim sekund kvadrat		rad/s^2	rad/s^2		(1rad):(1s)^2
9	Kuch		Nyuton		N	N		(1kg):(1m): (1s)^2
10	Bosim		nyuton taqsim metr kvadrat		N/m^2	N/m^2		(1N):(1m)^2
11	Dinamik qovushoqlik		Nyuton ko‘paytirilgan sekund taqsim metr		N·s/m^2	N·S/m^2		(1N)·(1s): (1m)^2
12	Kinematik qovushoqlik		metr kvad. taqsim sekund		m^2/s	m^2/s		(1m)^2:(1s)
13	Ish, energiya, issiqlik miqdori		joul		J	J		(1J):(1s)
14	Quvvat		vatt		Vt	W		(1J): (1s)
15	Elektr miqdori		kulon		Kl	G		(1A):(1c)
16	Elektr kuchlanish, elektr potensiallar ayirmasi, EYuK		volt		V	V		(1Bt):(1A)
17	Elektr maydoni kuchlanganligi		volt taqsim metr		V/m	V/m		(1V):(1m)
18	Elektr qarshilik		Om		Om	Ω		(1Vt):(1A)
19	Elektr sig‘im		Farada		F	F		(1K):(1V)
20	Magnit induksiyasi oqimi		Veber		VB	Wb		(1k):(1Om)
21	Induktivlik		genri		Gn	N		(1Vb):(1A)
22	Magnit induksiyasi		tesla		Tl	T		(1Vb):(1m)^2
23	Magnit maydoni kuchlanganligi		amper taqsim metr		A/M	A/m		(1A):(1m)
24	Magnit yurituvchi kuch		Amper		A	A		(1A)
25	Yorug‘lik oqimi		Lyumen		Lm	Lm		(1qd):(1sr)
26	Ravshanlik		kandela taqsim metr kvadrat yoki nit lyuks		kd/m^2	cd/m^2		(1kA):(1m)^2
27	Yoritilish darajasi		Lyuks		LK	Lk		(1lm):(1m)^2

1.1. Termostatdagi harorat 0-500⁰S shkalali, yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan asosiy xatoligi ±4° S chegarasida bo’lgan texnik termometr bilan o’lchanar edi. Termometr ko’rsatmasi 346⁰S ni tashkil etdi. Texnik termometr bilan bir vaqtda termostatga tekshiruvdan o’tganligi haqida guvohnomaga ega bo’lgan laboratoriya termometri tushirildi. Laboratoriya termometrining ko’rsatmasi 352⁰S ni tashkil etdi. Guvohnoma bo’yicha tuzatish – 1⁰Sni. CHiqib turgan ustun uchun tuzatish +0,5° S ni tashkil qiladi. Texnik termometr ko’rsatmasidagi xatolikning amaldagi qiymati yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan asosiy xatolikning chegarasidan oshadimi, shuni aniqlang.

_1.2. Millivolьtmetr 50 intervalga ajratilgan bir hil tenglikdagi shkalalarga bo’lingan o’lchovning quyi chegarasi U_k = -10 mV, yuqori chegarasi <sub>ni tashkil qiladi. Millivolьtmetrning sezuvchanligi va shkalalari bo’linishining bahosini aniqlang.
1.3. Mis yoki platina termometrining o’zgarish koeffitsientlari haroratga bog’liqmi, agarda uning qarshiligi quyidagi ifodalarning harorati bilan bog’liqligi ma’lum bo’lsa:
- mis termometri uchun,
- platina termometri uchun.
1.4. 0-5000S shkalali graduirovka XK avtomatik potentsiometri tekshirilganda shu narsa aniqlandiki, asbob strelkasi va perosi nolь belgiga nisbatan yuqorilash tomonga 100S siljigan. Qog’oz diagrammasi qayta ishlanganda harorat o’lchashdagi bu sistematik xatolik qanday hisobga olinishi zarur? Masalan, 4300S belgisida.
1.6. Barometrik bosimi 760dan 723,3 gacha mm.simob.ust.ni tashkil etgan o’zgarish tufayli sodir bo’lgan gazli manometrik termometr ko’rsatkichidagi absolyut va nisbiy o’zgarishlarni aniqlang. Asbob shkalasi</sub> 0—100°S, bu bosimning 6,825 dan 9,325 gacha kgs/sm² ga teng. Asbob 80⁰S ni ko’rsatmoqda. Asbob shkalasi bir me’yorda.
1.7. 1,5 sinfdagi texnik manometr uchun atrof-muhitning normal harorati 20±5°S, ishchi harorat esa +5 dan + 50°S gacha.
Agarda atrof-muxit harorati t =24°S, t =10°S va t = 55°S ni tashkil etgan holda qolgan ta’sir etuvchi kattaliklar normal qiymatga ega bo’lsa, bunday sharoitda asbobning ko’rsatkichlari xatoliklari bir hilda bo’ladimi?
1.8. Avtomatik potentsiometr shkalasining barcha nuqtalaridagi o’lchovlarning yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan nisbiy xatoliklari chegarasi bir hildami?.
1.9. 200-600⁰S shkalali 0,5 graduirovka sinfli XK avtomatik potentsiometri bilan
O’lchash xatoliklari. O’lchash asboblarning va o’lchash usullarining nomukammalligi, hamda o’lchash sharoitlari ta’siri oqibatida fizik kattaliklar mutlaqo aniq qilib o’lchab bo’lmaydi. Bunda yuzaga keladigan xatolarning sonli qiymati o’lchash xatoliklari deb ataladi, ya’ni o’lchash asbobi ko’rsatishlari va o’lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi farq - o’lchash asbobining xatoliklari deb ataladi.
O’lchash xatoligi mutlaq, yoki nisbiy kattalik ko’rinishida ifodalanishi mumkin.
O’lchov birliklarida ifodalaniladigan Mutlaq xatolik “a”, asbob ko’rsatishlari A_p va o’lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati A_d orasidagi farq bilan ifodalaniladi,
a = A_p- A_d
foizda ko’rsatiladigan nisbiy xatolik “b” esa, mutlaq xatolikning haqiqiy qiymatga nisbatidir, ya’ni
*100 %
Texnikada shunday asboblar qo’llaniladiki, ular yordamida o’lchashlar faqatgina oldindan aniqlab berilgan aniqlik – asosiy joiz xatolik bilan o’tkaziladi.
Asboblar ishlashining normal sharoitlariga javob beradigan asosiy joiz xatoliklarning kattaliklari standartlarga muvofiq belgilanadi. Asosiy joiz kattaligi bo’yicha o’lchash asboblari quyidagi aniqlik darajasiga bo’linadilar: 0.005: 0.002: 0.2:(laboratoriya, namunaviy va etalon asboblar), 0.35: (nazorat asboblari), 0.5; 1; 1.5; 2; 2.5; (texnik asboblar).
Aniqlik darajasining shartli belgisi N shkala diapazoniga nisbatda bo’lgan va foizda ifodalangan eng katta asosiy joiz mutlaq xatolikka “a” tengdir, ya’ni . Ikkinchi tomondan mutlaq xatolikning foizlarda ifodalangan shkala diapazoniga nisbati keltirilgan nisbiy xatolik deyiladi, ya’ni

SHunday qilib, asbobning aniqlik darajasi asbob shkala diapazoniga nisbatan( % da) qanday xatolikka yo’l qo’yishi mumkinligini ko’rsatadi.
Aniqlik darajasi odatda asbob tsiferblatida ko’rsatiladi.
O’lchash asbobining normal sharoitlardagi xususiyatlari va holatiga bog’liq bo’lgan o’lchash xatoliklari asosiy xatoliklar deyiladi, qolganlari esa – qo’shimcha xatoliklar deyiladi. Asbobning asosiy xatoligini topish uchun, u ma’lum muddatlarda qiyoslashdan o’tkaziladi, ya’ni uning ko’rsatishlari, xatoligi tekshirilayotgan asbob xatoligidan bir necha marta kichik, aniqligi yuqoriroq bo’lgan asbob ko’rsatishlari bilan qiyoslanadi. Odatda tekshirish boshida o’tkaziladi o’lchanayotgan kattalik qiymati oshganda (to’g’ri yurish), so’ngra esa kamayganda(teskari yurganda) .
O’lchanayotgan kattalikning bir xil haqiqiy qiymatida va o’zgarmas tashqi sharoitlarda bu yoki boshqa hollarda olingan ko’rsatishlarning eng katta farqi asbob ko’rsatishining variatsiyasi deyiladi. Variatsiya odatda sezgir elementning elastik yoki termik oqibati, asbobning harakatlanuvchi qismlarning ishqalanishi, o’lchash mexzanizmining bo’g’imlarida tirqishlar (lyuftlar) bo’lishi natijasida yuzaga keladi.
Asbob ko’rsatishlari variatsiyasi r ko’pincha shkala diapazonidan foizlarda ifodalanadi,
*100%
va asbobning asosiy joiz xatoligidan (aniqlik darajasida) kichik bo’lishi kerak.
Agar asbob normal sharoitlardan farqli sharoitlarda ishlasa, qo’shimcha xatoliklar yuzaga keladi.
Bundan tashqari, o’lchash xatoliklari xarakteriga(xususiyatiga) qarab muntazam, tasodifiy va qo’pollarga bo’linadi.
Yuzaga kelish sabablari yetarli darajada ma’lum bo’lgan xatoliklar muntazam(sistematik) xatoliklar deb ataladi.