Texnologiyalari kafedrasi «hayot faoliyati xavfsizligi»

2. 
Sun`iy yoritish
- quyosh yordamida yoritishning imkoni bo‘lmagan sanoat 
korxonalarining ish o‘rinlari elektr nurlari yordamida, ya`ni sun`iy yoritish yo‘li 
bilan amalga oshiriladi. 
Tabiiy yorug‘lik o‘zining barcha xususiyatlari bilan sun`iy yoritishdan keskin
farq qiladi. Tabiiy yorug‘lik insonning ko‘rish a`zolari va boshqa fiziologik
jarayonlarning borishi uchun zarur bo‘lgan ul’trabinafsha nurlarga boy va bu 
yorug‘lik bilan yoritilgan xonalarda ishlash ko‘zning faoliyati uchun foydalidir. 
Ishlab chiqarish binolarini yoritishda quyidagi talablar qo‘yiladi: 

---

194 
1. Ish o‘rinlarini yoritish sanitariya gigiena me`yorlari asosida ish toifalariga 
mos kelishi. 
2. Ish olib borilayotgan yuzaga va ko‘zga ko‘rinadigan atrof muhitga 
yorug‘lik bir tekis tushadigan bo‘lishi. 
3. Ishchi yuzalarda keskin soyalar bo‘lmasligi. 
4. Ish o‘rinlarida to‘g‘ridan - to‘g‘ri yoki nur qaytishi natijasida hosil 
bo‘ladigan yaltirash ishlovchilarning ko‘zini qamashtirmasligi. 
5. YOritilish miqdori vaqt bo‘yicha o‘zgarmas bo‘lishi. 
6. Ish joyi bilan tevarak atrof bir - biridan keskin farq qilmasligi. 
7. YOritgichlardan tushayotgan yorug‘lik nuri to‘g‘ri yo‘naltirilgan bo‘lishi va 
hokazolar.
 
Tabiiy yoritish. 
Ishlab chiqarish binolaridagi ish o‘rinlarida sanitariya gigiena me`yoriy 
sharoitlarni yaratish maqsadida hamma ishlab chiqarish binolari, ma`muriy 
idoralar, maishiy xonalar kunduz kunlari tabiiy yorug‘lik bilan ta`minlanadi. 
Ishlab chiqarish binolaridagi ish o‘rinlari tabiiy yorug‘lik bilan ta`minlanganda 
ish unumdorligi sun`iy yorug‘likka nisbatan 10-12 % yuqori bo‘lishi aniqlangan. 
Ishlab chiqarish binolarini tabiiy yoritishni quyidagi 
usullari 
mavjud: 
1. Korxona binolaridagi ish o‘rinlari deraza yordamida yoritilsa
 yon tomondan 
yoritish
; 
2. Juda katta ishlab chiqarish binolari yuqori tomondan maxsus qoldirilgan 
derazalar, fonarlar yordamida yoritilsa, 
yuqoridan yoritish
; 
3. Bir vaqtning o‘zida yon tomondan va yuqoridan yoritilishi 
aralash yoritish
; 
4. Bir vaqtning o‘zida tabiiy va sun`iy yoritishdan foydalanilsa 
birgalikdagi 
yoritish
. 
Yon tomondan
yoritishning o‘zi qo‘llanilganda ish o‘rinlari notekis yoritiladi, 
ya`ni yorug‘lik derazalar yaqinida yuqori, derazadan uzoqlashgan sari ish 
joylaridagi yorug‘lik kamayib boradi. Bu farq esa, uskuna jihozlarni to‘sishi bilan 
yanada ortadi. 
Ishlab chiqarish binolarini tabiiy yoritish manbai quyosh bo‘lganligi sababli 
uning ravshanlik darajasi ko‘pgina omillarga ya`ni: geografik kenglik, yil fasli, 
quyoshning holati, havoning tozalik darajasi, havodagi bulutlarning ko‘p-kamligi, 
kunduz kunning vaqti va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. SHuning uchun tabiiy 
yoritilganlikni me`yorlashtirish uchun olib boriladigan hisoblash ishlarini 
bajarishda tabiiy yoritilganlik koeffitsienti kattaligidan foydalaniladi. 
Tabiiy yoritish koeffitsienti foizlarda ifodalanib, quyidagi ifoda (formula) 
yordamida aniqlanadi. 

---

195 
%
100
*
ташыи
ички
Е
Е
е

(2) 
Bu yerda TYOK = 
e
- tabiiy yoritilganlik koeffitsientining foizlarda 
hisoblangan kattaligi; 
E 
ichki
- bino ichidagi biror bir M nuqtaning yoritilganligi. 
E
tashki
- binoning tashqarisida bir vaqtning o‘zida o‘lchangan yoritilganlik. 
Tabiiy yoritilganlik koeffitsientining me`yoriy qiymatlari SNiP II -4-79 
“Tabiiy va sun`iy yoritish. Yoritish me`yorlari”da keltirilgan. 
Ishlab chiqarish binolaridan foydalanish jarayonida ish o‘rnidagi 
yoritilganlik 
darajasi
ancha pasayishi mumkin, chunki deraza oynalarining yuzalari ifloslanishi 
oqibatida ularning yorug‘lik o‘tkazish koeffitsienti 45-60 % kamayadi, devorlar va 
shiftlarning ifloslanishi ham ularning nur qaytarish koeffitsientlarini kamaytiradi, 
shuning uchun ham sanitariya me`yorlarida yorug‘lik tushadigan deraza oynalari 
yuzalarini kam chang ajralib chiqadigan xonalarda yiliga 2 marta, tutun ajralib 
chiqadigan xonalarning derazalarini yilida kamida 4 marta tozalash tavsiya etiladi.
SNiP II-4-79 “Tabiiy va sun`iy yoritish. YOritish me`yorlari” ga asosan 
ishning aniqlik darajasi va yoritish turiga qarab, talab qilinadigan tabiiy yoritish 
koeffitsienti me`yorlari jadvalga keltirilgan. 
3-jadval