The series of the humanitarian

ЯДЯБИЙЙАТ 
1.Азярбайжан Республикасы мяктябляринин тящсил  стандартлары, Бакы, 2000 
2. Аьайев Я.Я. Педагоъи фикримиз:  дцнянимиз, бу эцнцмцз. Бакы, 2004 
3.Ящмядов Б.Педагоэикадан  мцщазиря конспектляри. Бакы, 2983 
4. Пашайев Я.,Рцстямов Ф.Педагоэика. Йени курс,  Бакы, 2007 
5.  Хялилов  В.Ж.  Азярбайжан  цмумтящсил  мяктябляриндя  естетик  тярбийянин  инкишаф 
йоллары. Бакы, 1992 
6.Алиев  Ю.Б.Педагогические  рассуждения  о  современных  проблемах  музыкальнего 
воспитания школьников Интернет –журнал «Проблемы  современного оброзования», 2011, 
 № 5 
7.Пидкасист П.И. Педагогика,  Москва, 2002. 
АБSTРАCТ 
Рашщида  Маммадова 
Тще роле оф мусиж ин тще щуман  спиритуал едусатион 
Тще  артижле  инвестиэатес    тще  роле  анд  плаже  оф  мусиж    ин  щуман   едужатион ет 
ехплаинс    тще  иссуес,  литще  тще  аффежт  оф  мусиж  он  щуман  спирит,  моралитй  анд 
спиритуалитй  ас  а  меанс  оф  тщинэинэ  цитщ  артистиэ  имаэес,  усаэес,  усаэу  оф    мусиж  ас  а 
меанс  оф    рендеринэ  щеалтщ  синже олд тимес тилл тодай. Едужатион оф сжщоолжщилдрен 
бй меанс оф мусиж анд итс футжтион  ин тщис прожесс. 
РЕЗЮМЕ 
Рашида  Мамедова 
Роль музыка в жизни духовной культуры человека 
В  стате  обсуждается  роль  музыки  и  место  в жизни человека. Музыкальные художественные 
образы  с  помошыю  понимания,  еще  с  давних  пор и до сегодняшнего дня используются, как 
средства оздоровления функция  была показны а процеыые ее использования.  
 
 

- 207 - 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İ.Cəfərov 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
                                            
 
MUHAMMED KESKİN 
NACİ EDİ 
UOT:7(100) 
SELÇUKLU  DÖNEMİ SİİRT ULUCAMİ  BEZEMELERİNİN 
AHLAT  TÜRBE MİMARİSİNDE ETKİSİ 
 
Açar  sözlər: Cami, Minarə, Türbə, Bəzək, Üslub. 
Key words:  Mosque, Minaret, Tomb, Ornament, Style. 
 
Ключевые слова: Мечеть, Минарета, Могила, Украшение, Стиль. 
 
Selçuklu:
 
1.XI.  yüzyılda  Orta  Asya'da  devlet  ve  imparatorluk  kuran,  çoğunlu-  ğunu 
Oğuzların  oluşturduğu  bir  soy.  2.  Bu  soydan  olan  kimse.  3.  Bu  soyun  kurduğu,  XI.  yüzyıldan  XIII. 
yüzyılın  sonuna  kadar egemen  olmuş  bir  Türk  devleti.
 
          Büyük  Selçuklu  Mimarlığı-  Gazneli  ve  Karahanlı  geleneklerinin  izlerini  taşıyan  Selçuklu 
sanatının  ilk  özgün  mimarlık  örnekleri  cami  ve  medreselerdir.  Orta  avlulu  ve  dört  eyvanlı  şemanın 
uygulandığı  bu  medreselerde  dershanenin  yanı  sıra  öğrenci  ve  öğretmenlerin  kaldığı  hücrelerle 
yemekhane  gibi  mekânlar  vardı.  Aynı  mimarlık  anlayışından  yola  çıkarak  geliştirilen  mescidi 
cumaların  tipik  özellikleri  dikdörtgen  biçimli  bir  avlu,  bu  avlunun  çevresini  saran  revaklar  ve  her 
kenarın  ortasında  yer  alan  eyvanlardı.  Gülpayegün,  Gazvin,  Zevvare,  Ardistan  gibi  şehirlerde  inşa 
edilen  bu  tip  camilerde  ana  eyvanla  mihrap  arasındaki  bölümü  bir  kubbe  kaplıyordu.  Selçukluların 
İslam  mimarlığına  kazandırdığı  bir  başka  önemli  yapı  tipi  sultanlar,  emirler  ve  büyük  devlet 
adamları  için  yapılmış  anıtsal  mezarlardır.  Türkistan  ve  İran’da  örneklerine  rastlanan  bu  mezarlar, 
kümbetler  ve  kubbeli  türbeler  olmak  üzere  iki  gruba  ayrılır.  Büyük  çadırlara  benzeyen  ve  genellikle 
tuğladan  yapılan  kümbetler  plan  olarak  kare,  çokgen  yahut  dairesel  biçimlidi.  İki  katlı  olan  ve 
çoğunda  bir  mihrap  bulunan  kümbetlerin  üzeri  kubbeyle  ve  ya  içten  kubbe,  dıştan  koni  ve  bazen 
piramit  biçimli  külahla  örtülüyordü.  Büyük  Selçuklu  döneminde  özellikle  Türkistan  ve  İran 
bölgesinde  bir  çok  eserler  bırakılmıştır.  Bunlardan  biri  olan  XI.  yüzyılda  başkentlik  yapmış  olan 
İsfahan’da  ki Cuma  Camii  örnek  olarak  verebiliriz  . 
         Anadolunun  Selçuklu  devri  Mimarisi:  İran’daki  çıplak  tuğra  mimarisinin,  Selçuklular 
devrinde,  XI.  Yüzyıldan  itibaren  Maveraünnehir  ve  Harezm’den  gelip  burada  geliştiği  tahmin 
ediliyor.  Çünkü  İran’daki  Sasani  yapılarının  kalıntılarından,  bunların  taş  yapılar  olduğunu  biliyoruz. 
Böylece  Selçuklular  devrinde  İran’da,  değişik  bir  anıtsal  yapı  geleneği  kuruluyor.  Eyvan,  eskiden 
beri  İran’da  bilinmekle  birlikte,  Abbasi  devirlerinde  bu  yapı  unsurunun  camide  kullanıldığı 
görülmüyor.  Türkler  eyvanı,  cami  kompozisyonuna  sokmuşlardır.  Böylece  Selçuklular,  Abbasi 
mimari  gelenekleri  dışında  yeni  bir  cami  tipi  kompoze  etmişlerdir.  Dört  eyvanlı,  avlulu  cami  tipini, 
İran’da  medrese  tipine  sokan  gene  Selçuklulardır  (1).  Anadolu  Selçuklu  sanatı  ilk  Türk  beylikleri 
dönemi  sanatından  etkilenmiş  ve  gelişmiştir.  Bu  dönemde  ortaya  çıkan  Anadolu  Selçuklu  sanatı, 
Anadolu’da  gelişen  Türk  sanatının  Osmanlılardan  önceki  en  önemli  bölümünü  oluşturur.  Anadolu 
Selçuklu  sanatının  gelişmesinde  en  önemli  rolü,  Büyük  Selçuklu  sanatı  üstelemiştir.  Büyük 
Selçuklu  sanatının  kökeninde  ise  Orta  Asya  Türk  ve  İslam  sanatlarının  etkisi  vardır.  Zamanla  bu 
sanatların  gelişimi,  Anadolu’da  farklı  bir  senteze  ulaşmış,  Anadolu’daki  uygarlıklarla  olan  etkileşim 
sonucunda  da  özgün  bir  Anadolu  Türk  sanatı  ortaya  koymuşdur.  Anadolu  Selçuklu  mimarisinde 

- 208 - 
süslemenin  önemli  bir  yeri  vardır.  Anadolu  Selçukluları,  taşı  yapıların  portallerinde,  minarelerinde, 
mihraplarında,  kemerlerde  ve  sütun  başlıklarında  kullanmışlardır.  Yaygın  olarak  kullandıkları 
geometrik  ve  bitkisel  bezeme  dışında  yapılarda  figürlü  süslemelere  de  yer  verilmiştir.  Taşın  ve 
tuğlanın  yanı  sıra  alçı  ve  çini  süsleme  de  Anadolu  Selçuklu  yapılarında  sıkça  görülmektedir. 
Anadolu  Selçuklularının  erken  dönem  sanatında  yer  alan  her  iki  bölgede  de  mimari  yapıların  biri 
birilerine  etkileri  kaçırılmaz  olmuştur.   
Siirt  Ulu  Camii:  Büyük  Selçukluların  son  dönemine  denk  gelen  Siirt  Ulu  Cami,  Anadolu 
Selçuklularının  ilk  dönemi  denk  gelmektedir.  Tam  bir  geçiş  dönemini  oluşturmaktadır.  Öyle  ki 
Anadolu  Selçuklu  devrinin  en  eski  mimari  yapılarından  birini  oluşturmaktadır.  Ancak  bu  eserin 
mahiyetini  anlamak  da  son  yıllara  kadar  pek  kolay  olmamıştır.  Çünkü  yüzyıllar  boyunca  tahribat 
olması  ve  üzerindeki  değişim  ve  onarımlar  bu  mabedi  tanınmayacak  hale  sokmuştur.  Ne  yazık  ki 
caminin  ve  minarenin  üzerinde  kitabenin  bulunmamamsı  tarihi  hakkında  net  bir  bilgi  ortaya 
koymamaktadır.  Caminin  yapılış  tarihi  hakkında  çeşitli  görüşler  vardır.  “Kaynaklarda,  minare 
kaidesinde  ‘Haza  tecdidü  tarihil  camii  vel  minare  cisrun  limensaa’  ve  âlemde,  ‘Amelehu  elhac 
İsmail  essafâr  el  fikinî  523’  ifadeli  olduğu  söylenen  fakat  günümüzde  mevcut  olmayan  kitabeye 
dayanarak  Irak  Selçukluları  Sultanı  Muğizuddin  Mahmut  tarafından  Hicri  523  /  Miladi  1129 
tarihinde  yaptırıldığı  belirtilmektedir  (2).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Foto-1   
 
 
 
 
      Foto-2 
 
Siirt  Ulu  Camii 
Caminin  minaresi  civarındaki  molozlar  arasında,  yapıya  ait  olabilecek  bir  kitabe  parçası 
tespit  edilmiştir.  Örgülü  kufi  yazılı  kitabe  parçasından  anlam  bütünlüğü  sağlayacak  bilgilere 
ulaşmamakla  birlikte,  var  olan  kısım  muhtemelen  dönemin  hükümdarlarının  sıfatlarını  vermektedir. 
Ankara  Etnografya  Müzesinde  sergilenen,  caminin  ahşap  minberi  üzerindeki  kitabelerde  Hacı 
İsmail  oğlu  Abdulfettah  tarafından  yaptırılan  bir  tamirattan  söz  edilmektedir.  Tarih  kısmı  eksik  olan 
bu  kitabelere  daha  sonraki  bir  tamirat  sırasında  minberin  yapım  yılı  olarak  hicri  611  /  Miladi  1215 
tarih  eklenmiştir”  (2)    Siirt  ulu  cami  yapı  itibariyle  İran  ve  Irak  Selçuklu  mimari  tarzı  özelliği 
taşımaktadır.  Bu  yapısıyla  Anadolu’da  ki  diğer  camilerden  ayrılmaktadır.  Foto-1 ve 2. 
Siirt  Ulu  Cami  Minaresi:  Özellikle  araştırmamızı  en  önemli  noktasını  oluşturan  bölüm  ve 
konumuzun  ana  kaynağını  oluşturan  Siirt  ulu  cami  Minaresi,  üzerindeki  çini  ve  bezemeler  Büyük 
Selçuklu  mimari  özelliklerini  Anadolu  Selçuklu  mimarisine  taşıyan  bir  minare  örneğidir.   
Siirt  Ulu  Camii  Minaresi  kuruluş  bakımından  Musul  Ulu  Camii  minaresine  benzer. 
Dikdörtgen  yüzleri  bulunan  kübik  kaidenin  yüksek  bir  noktasından  merdivenin  başlaması  ve  bu 
kübik  kütleden  hemen  dairevi  gövdeye  geçilmesi  şerefenin  çok  az  çıkıntılı  vaziyeti  ve  dış  yüzlerin 
süslenme  zihniyeti  bu  belirginliği  ve  malzemenin  tuğla  olması  Musul’da  ki  minareyi 
çağrıştırmaktadır.  “Minare,  caminin  kuzey  cephesinde,  yaklaşık  3  m  mesafede  hafif  çapraz  biçimde 
bağımsız  olarak  yükselmektedir.  Kare  kaideli  silindirik  gövdeli  tuğla  minareler  grubundadır.  Kaide 

- 209 - 
pabuç  ve  silindirik  gövdesi  mevcut  iken  şerefe,  petek  ve  külah  bölümleri  günümüze  ulaşmamıştır. 
Minare  mevcut  durumuyla  kuzey  cephede 24.52 m  yüksekliğindedir  (Foto-3) 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                        
 
 
 
 
 
 
 
 
                           (Restorasyon  Öncesi)                  
(Restorasyon  Sonrası) 
Foto-3:  Siirt  Ulu  Camii  Minare 
Ahlât  Kümbetleri: 
Ahlât  kümbetleri  şekil  olarak  Orta  Asya  Türk  Çadırını  andırmaktadır. 
Böylece  kümbetleri  Türklerin  hayatında  önemli  bir  yer  tutan  çadır  sanatının  mimariye  aktarılmış 
şekli  olarak  görmek  mümkündür.  Böylece  İslam  sanatına  kümbet  mimarisini  sokan  Türklerdir. 
İslam  öncesinde  Türklerde  bu sanat  “Kurgan”  şeklinde   gelişmişti. 
Kümbet  mimarisi  XI  asırdan  itibaren  yani  Selçuklular  döneminde  başlar.  Bu  tip  mezar 
abidelerine  Horasan’dan  Anadolu’ya  kadar  Türklerin  yayılma  yolları  üzerinde  rastlamak 
mümkündür  (3).  Ahlât  kümbetleri  genel  olarak  iki  katlıdır.  Alt  kat  tonozla  örtülmüş  mezar  odası, 
üst  kat  dua  ve  ibadet  odası  olarak  düzenlenmiştir.  Silindirik  ve  çokgen  planlı  gövdenin  üzeri  konik 
veya  piramidal  külah  ile  örtülmüştür.  Ahlât  kümbetleri,  Selçuklu,  İlhanlı,  Karakoyunlu  ve 
Akkoyunlu  devirlerini  kapsar.  Ahlât  kümbetleri  üzerinde  A.  Ş.  Beygu,  O.  Cezmi  Tuncer,  İbrahim 
Kafesoğlu,  Yılmaz  Önge,  Nermin  Tabak  ve  Oktay  Aslanapa  gibi  bilim  adamları  çalışmalar 
yapmışlar.  Ahlât  kümbetlerinde  bu  kadar  çok  zengin  motifin  bir  arada  bulunduğu  başka  bir  eser 
yoktur  (4).  (Foto-4).  Ahlât  Kümbetleri  zengin  bir  türbe  mimarisi  ve  taş  işçiliği  ile  Anadolu’da  ayrı 
bir  yere  sahip  olduğu  görülmektedir.  Bunun  yanında  mezar  taşı  ve  mezar  taşı  oyma  sanatı  ile  de  ayrı 
bir  yere sahiptir. 
Foto-4:  Erzen  Hatun  Kümbeti  ve detay 
 
Siirt  Ulu  Cami  ve  Ahlat  kümbetlerinde  bezeme  etkileşimleri:  Özellikle  Siirt  Ulu  Camii 
Minaresi  bezemeleri  kadar  gerek  tamiratlar  ve  gerekse  çeşitli  eklemelerle  günümüze  kadar  gelmesi 
bize  minare  hakkında  teknik  bilgileri  vermektedir.  Ahlat  kümbetleri  de  bir  çok  restorasyonla 
günümüze  kadar  ulaşmış  olup  Siirt  Ulu  Camiden  daha  az  bir  tahribatla  günümüze  kavuşmuştur. 
Bunun  sebeplerin  başında  malzeme  çeşitliliği  ön  planda  olup,  Siirt  Ulu  Camii  Minaresi  tuğla 
malzemesiyle  örülmüş,  Ahlat  kümbetleri  ise  yöreye  ait  taş kullanılmıştır.   
Siirt  Ulu  Camii  Minaresinde  daha  öncede  değindiğimiz  gibi  malzeme  olarak  ana  madde 
tuğla  ile,  bezemeler  ise  Anadolu  Selçuklularında  en çok kullandığı  çiniler  ile  kaplanmışdır  (Foto-5). 
 
 
 
 
 
 
 

- 210 - 
 
 
 
 
 
 
 
Foto-5:  Siirt  Ulu  Cami  Minaresi - Kaide (Detay) 
 
Siirt  Ulu  Camii  Ve  Minaresindeki  bezemelerin  kendinden  önceki  yapıtlardan  almış  olduğu 
kendin  sonraki  yapıtlarda  da  etkili  olmuştur.  Bu  etkileri  Ahlât  kümbet  bezemelerinde  karşımıza 
çıkmaktadır.  Bazı  kümbetlerdeki  bezemeler  şekil  itibariyle  aynı  olsa  da  teknik  anlamda  birçok 
farklılıklar  mevcuttur.  Bu  farklılıkları  şöyle  sıralayabiliriz. 
 
Siirt  Ulu  Camii  ve  Minare:  Kırmızı  renkli  tuğla,  firuze  veya  mavi  renkli  sırlı  tuğla,  çini,  cas 
(kireç  harcı)  harcı  ve  son  dönemlerde  çimento  harcı  kullanılmıştır.  Ahlât  Kümbetlerinde  ise  Taş  ve 
kireç  harcı  kullanılmıştır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                 Foto:6. Siirt  Ulu  Cami  Minaresi            Foto:  7 Erzen  Hatun  Kümbeti,  Ahlat                                        
 
Siirt  Ulu  Camii  ve  Minaresinde  yer  alan  bezemeler  biçim  bakımından  Ahlât  Kümbetlerinde  taş 
kabartma  olarak  karşımıza  çıkmaktadır.  (Foto:6-7-8-9-10-11).  Siirt  Ulu  Camii  ve  Minaresinin 
malzeme  bakımından  Büyük  Selçuklu  özellikleri  taşımaktadır.  Sırlı  ve  sırsız  tuğla  yanında  firuze 
çiniler  kullanılmıştır.  Ahlât  Kümbetleri  ise  Anadolu  Selçuklu  mimari  özellikleri  taşımaktadır. 
Malzeme  olarak  taş ve kireç  harcı  kullanılmıştır.   
 
 
 
 
              Foto:8 Siirt  Ulu  Cami  Minaresi             Foto:  9 Usta Şagirt  Kümbeti,   Ahlat 
 
 
 
 
 
 
 
 
               Foto:10 Siirt  Ulu  Cami  Minaresi                Foto: 11 Erzen  Hatun  Kümbeti,  Ahlat 
 
Siirt  Ulu  Cami  Minaresinin  bir  başka  etki  mimari  üslup  tarzında  görülmektedir.  Özellikle 
kümbet  oluşumlarının  vazgeçilmez  tarzı  olan,  temelde  dörtgenden  başlayıp  ardında  sekiz  genle  ana 
gövdenin  devamını  sağlayan  alt  kaide  oluşumu  Siirt  Ulu  Cami  minaresinde  ve  Ahlât  kümbetlerinde 
görmekteyiz  (Foto-12-13). 
 

- 211 - 
 
 
 
 
 
 
 
Foto:12 Siirt  Ulu  Cami  Minaresi-kaide üstü    Foto:  13 Erzen  Hatun  Küm  beti, Ahlat 
Tüm  bu  verilerin  ışığında  önümüze  şöyle  bir  tablo  çıkıyor.  Sanatın  her  dalında  olduğu  gibi 
mimarlık  sanatında  da  sınır  tanımayan  aşıcı  bir  rolünün  olduğunu  görmekteyiz.  Bu  bağlamda  farklı 
uygarlıkların,  farklı  inanışların  ve  farklı  etniklerin  olması  önemli  değil,  önemli  olan  sanatın 
biçimsel,  estetik  ve  kullanışlı  olması  kabul  görmektedir.  Ayrıca  her  uygarlık  kendinden  öncesinde 
ilham  aldığı  gibi  kendinden  sonrakine  de ilham  kaynağı  olmuştur.   
 
KAYNAKLAR 
 
1.Okay  Belli.  V.Uluslararası  Van  Gölü  Havzası  Sempozyumu',(Yrd.  Doç.  dr.  Şahabettin  Öztürk-
Yrd. Doç. Dr. Bülent  Nuri  Kılavuz-  Mimar  Ülkü  Can Karakuş)  İstanbul,  2008, 387 s. 
2.Ali  Sami  Ülgen.  Vakıflar  Dergisi,  Ankara,  2005, 253 s.  
3.Nermin  Tabak.  Ahlat  Türk  Mimarisi,  İstanbul,  1972, 254s.
 
4.
Recep Yaşa. Bitlis’te  Türk  İskanı,  Ankara,  1992, 162 s. 
 
 
XÜLASƏ 
 
SELÇUKLU  DÖVRÜ SİİRT ULUCAMİ  BEZEMELERİNİN 
AHLAT  TÜRBƏ MEMARLIĞINA TƏSİRİ 
XI  əsrdə  Anadoluya  daxil  olan  türklər,  özünə  xas  memarlıq  formalarını  getdikləi  yelərə 
daşıdığı  kimi  Anadoluya  da  gətirmişlər.  Anadolu  Səlcuqlu  Memarlıq  tərzinin  ilk  nümunələrindən 
sayılan  və  daha  çox  Böyük  Səlcuqlu    cami    memarlıq  quruluşunu  özündə  daşıyan  Siirt  Ulu  camisi 
və  minarəsi  emblem  və  üslub  baxımından  olduğu  bölgəyə  ilham  qaynağı  olmuşdur.  Məqalədə  
Səlcuqlu  dövrü  Siirt  Ulu  camisi  və  Minarəsindəki  bəzi  naxışlar  tədqiq  olunmaqla,  Ahlat  türbə 
memarlıq  bəzəklərinə  təsiri  araşdırılmışdır. 
 
ABSTRACT 
 
PERIOD SELJUK  SİİRT DECORATIONS  MOSQUE 
AHLAT  INFLUENCE  SHİRNE ARCHİTECTURE 
Turks  into  Anatolia  in  the  eleventh  century,  a  unique  form  of  architecture  in  Anatolia  as 
wherever  they  go  brought  to  bear.  The  first  examples  of  Anatolian  Seljuk  architecture  style,  which 
combines  the  architectural  design  and  more  Great  Seljuk  mosque  and  minaret  in  Siirt  Ulu  Mosque 
has  been  a  source  of  inspiration  to  the  region  in  terms  of  logos  and  styles.  Siirt  Ulu  Mosque  and  the 
minarets  of  the  Seljuk  period  in  the  article  are  some  patterns  have  been  studied,  to  investigate  the 
impact  of architectural  decoration  of  the tomb  pear. 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Xalq rəssamı H.Əliyev 
 
 

- 212 - 
 
 
 
 
 
 
 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
PEDAQOGİKA VƏ METODİKA 
                                                                                       VAHİD  RZAYEV   
                                                              Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:37(091)     
 
NAXÇIVAN  QƏZA  MƏKTƏBİNİN İLK AZƏRBAYCAN  DİLİ MÜƏLLİMİ 
                                                               
 
Açar  sözlər:  Naxçıvan qəza məktəbi (1837), ilk Azərbaycan dili müəllimi, Molla Allahverdi 
Sultanov,  Sultanovun hərbi və pedaqoji fəaliyyəti  
  Key words Nakhchivan uyezd school, the first teacher of the Azerbaijani, Mullah Allahverdi 
Sultanov, A.Sultanov s military and pedagogical activities. 
  Ключевые  слова:  Нахчыванская  уездная  школа,  первый  учитель азербайджанского 
яазыка, Молла Аллахверди Султанов, военная и педагогическая деятельность. А. Султанова. 
 
        
 Naxçıvan  qəza  məktəbi  XIX  əsr  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  cox  az  sayda 
meydana  gəlmiş  ilk  rus  dövlət  məktəblərindən  biridir.  Bu  məktəb  Naxçıvan  şəhərinin  Azərbaycanın 
ictimai-mədəni  mühit  mərkəzlərindən  biri  kimi  formalaşması  və  inkişafında,  regionda  qabaqcıl 
pedaqoji  ideyaların    yayılmasında  əhəmiyyətli  rol  oynamışdır.  Qəza  məktəbi  şəhərin  ictimai-mədəni 
həyatının  yenilik  əlamətləri,  mütərəqqi  məzmun  keyfiyyətləri  ilə  zənginləşməsi  və  dərinləşməsi, 
bölgədə  yeni  –yeni  məktəblərin  açılmasına  müsbət  təsir  göstərmişdir.  Məktəbin  məzunları  Rusiya 
imperiyasının  müxtəlif  ixtisas  məktəblərinə  -  seminariya,  ali  pedaqoji  institut  və  universitetlərində 
təhsil  almış  və  beləliklə,  zəmanəsinin  yeni  tipli  ziyalılarının  ilkin  dəstəsini  təmsil  edərək  Vətənə, 
xalqa  şərəfli  bir  xidmət  nümunəsi  göstərmişlər.“Naxçıvanda  ilk  məktəbin  yaranmasının  160  illik 
yubileyinin  qeyd  edilməsi  haqqında  ”  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  Ali  Məclisi  Sədri  Vasif 
Talıbovun    Sərəncamında  göstərildiyi  kimi  ”  Naxçıvandakı  bu  ilk  məktəbin  yetirmələri  XIX 
əsrdə,istərsə  də  XX  əsrin  əvvəllərində-inqilaba  qədərki  dovrdə  təkcə  Azərbaycanın  deyil, 
bütünlüklə  Zaqafqaziya  mühütində  öz  fəallıqları  ilə  seçilmişlər.  Görkəmli  yazıçılarımız  Cəlil 
Məmmədquluzadə,  Eynalı  bəy  Sultanov,  Naxçıvanda  ilk  milli  teatr  yaradıcılarından  biri  Mirzə 
Sadıq  Qulubəyov,  Qori  seminariyasının  məzunları  Mirzə  Ələkbər  Süleymanov,  Əbülqasım 
Sultanov, 
Heydər 
Muradhasilov, 
Əliməmməd 
Xəlilov, 
Məmmədhüseyn 
Xəlilov, 
Rəhim 
Kazımbəyov,  Novorossiyski  İmperator  Universitetinin  məzunu  Paşa  ağa  Sultanov,  Moskva 
Universitetinin  məzunu  Fərəculla  Şeyxov,  Sank-Peterburq  Dağ  Mədən  İnstitutunun  məzunu  Əli 
Səfərov  və başqaları  məhz  həmin  bu ilk  məktəbi  bitirmişlər”  (1) 
     
1837-ci  ilin  martından  fəaliyyət  göstərmiş  Naxçıvan  qəza  məktəbi  maarif  tariximizdə 
dövrünə  görə  yeni  inkişf  meylləri  ilə,  təhsilin  dünyavi  məzmunu  ilə  seçilən  tədris  müəssisəsi  kimi 
tədqiqatçıların  diqqətini  cəlb  etmiş,  kifayətqədər    olmasa  da  məktəbin  fəaliyyət  göstərdiyi  dövr 
ərzində  bu  və  ya    digər  məsələlər  araşdırma  obyektinə  çevrilmişdir.  Lakin  bununla  belə  bu  tədris 
müəssisəsinin  meydana  gəlmə  şəraiti,  təlim-tərbiyə  prosesinin  məzmun  xüsusiyyətləri,  şagird 
kontingentinin  tərkibinin  müxtəlifliyi  və  bu  müxtəlifliyi  yaradan  səbəblər,  məktəbin  müəllimləri  və 

- 213 - 
onların  şəhərin,  ümumən  regionun  mədəni  həyatında  iştirakı  və  s.  məsələlər  ya  heç 
işıqlandırılmamış,  yaxud  da səthi  ilənilmiş,  bəzi  hallar  da isə  təhriflərə  yol  verilmişdir.   
       
 Problemin  tədqiqi  işində  vaciblik  qazanan  məsələlərdən  biri  də  bu  şöhrətli  tədris 
müəssisəsində  dərs  deyən  müəllimlərin  ictimai-  pedaqoji  fəaliyyəti  ilə  bağlı  araşdırmaların 
olmamasıdır.  Belə  bir  hal  təkcə  rus  və  digər  millətlərdən  olan  müəllimlərin  fəaliyyətinə  aid  faktik 
məlumatların  yoxluğu  mədudlaşmır.  Açılmamış  səhifələr  kimi  qəza  məktəbinin  meydana  gəldiyi 
gündən  Naxçıvanda  sovet  hakimiyyətinin  ilk  illərinədək  burada  işləyən  Azərbaycan  dili  və  şəriət 
müəllimlərindən  bəzilərinin    kimliyi  və  taleyinə  aydınlıq  gətirilməməsidir.    Bu  mənada  məktəbin  ilk 
Azərbaycan  dili  və  şəriət  müəllimi  haqqında  məlumatlı  olmadığımızı  xüsusi  təəssüf  hissi  ilə  qeyd 
etməliyik.  İlk  Azərbaycan  dili  müəlliminin  həyat  və  fəaliyyəti  ilə  bağlı  məlumat  və  biliklərimizin 
necə  bir  əhəmiyyətə  malik  olduğunu  göstərməklə  yanaşı,  bu  məsələnin  öyrənilməsini  aktuallaşdıran 
digər  bir  cəhətə  də  diqqət  yetirməliyik.  Tarixə  müraciət  etsək  görərik  ki,  Naxçıvanda  dövlət 
məktəbinin  açılması  hələ  Zaqavqaziya  məktəblərinin  1829-cu  il  Nizamnaməsində  nəzərə 
alınmışdı.Lakin  məktəbin  yaradılması  müəyyən  səbəblərdən  xeyli  müddət  ləngidi.  Buna  səbəb 
akademik  Hüseyn  Əhmədovun  qeyd  etdiyi  kimi  hər  şeydən  əvvəl  müəllim  kadrlarının  olmaması  idi. 
Müəllifin  öz  fikrinin  təsdiqi  üçün    SanktPeterburq  arxivlərinə  əsaslanaraq  göstərdiyi  bir  mənbə  çox 
əsaslı  faktdır.  Həmin  arxiv  sənədi    Zaqafqaziya  məktəblər  direktorunun  mərkəzi  hökumətə 
göndərdiyi  məlumatdan  ıbarətdır.  Orada  deyilir:”Naxçıvan  əhalisi  çox  olan  şəhərdir  və  əlbəttə, 
burada  məktəbə  ehtiyac  vardır.  Lakin  müəllimlik  vəzifəsinə  qabiliyyəti  olan  adamın  olmaması 
burada  məktəb  açılmasını  ləngidir”(2).   
    
Təkcə  bu  fakt  Naxçıvan  qəza  məktəbinin  ilk  Azərbaycan  dili  və  şəriət  müəlliminin 
kimliyinin  ,  pedaqoji  fəaliyyətinin  bizim  üçün  nə  qədər  əhəmiyyətli  olduğunu  göstərir.  Bir  cəhəti  də 
qeyd  edək  ki,  söhbət  açmaq  istədiyimiz  məsələ,  istərsə  də  yuxarıda  bəhs  ediyimiz    problemlər 
haqqında    tədqiqlərin    çətinlik  səviyyəsi  onunla  şərtlənir  ki,  Naxçıvan  qəza  məktəbinə  aid  sənədlər 
müxtəlif  arxivlərdə  səpələnmiş  halda,  dağınıq  şəkidə    qalmışdır.  Ona  görə  də  Naxçıvanda  məktəb 
və  pedaqoji  fikrin,  ümumən  isə  naxçıvanşünaslığın  zənginləşdirilməsi  və  ümumi  mənzərəsiinin 
tamamlanması 
naminə 
bu 
tarixi 
mənbələrin 
toplanıb 
qaydaya 
salınması, 
öyrənilib 
ümumiləşdirilməsi,  sistemə  salınması  cox mühüm  tədqiqat  vəzifəsi  kimi  qarşıda  durur. 
        
Naxçıvan  qəza  məktəbinin  birinci    Azərbaycan  dili  və  şəriət  müəllimi  haqqında  məlumata 
ilk  dəfə  “Кавказская  календарь”  illik  ensiklopedik  nəşrin  1846-cı  ilə  aid  birinci  buraxılışında  rast 
gəlmişdik.Həmin  buraxılışda  Naxçıvan  qəza  məktəbinin  müəllim  heyəti  haqqında  məlumatda 
göstərilir  ki,  Azərbaycan  dili  və  şəriət  müəllimi  Molla  Allahverdi  İmamqulu  oğlu  Sultanovdur  (3, 
258).  Bu  fakt  müvafiq  olaraq  “Кавказская  календарь  “  məcmuəsinin  1847,  1848,  1849,1850, 
1851-ci  illərə  aid  buraxılışlarında  da  göstərilir.  Əlbəttə,  ola  bilərdi  ki,  müəllim  Allahverdi 
Sultanovun  məktəbin  birinci  Azərbaycan  dili  müəllimi  olduğu  haqqında  gumanımız  doğru  olmasın. 
Çünki  1837-ci  ildən  1846-cı  ilədək  olan  doqquz  ildən  artıq  bir  dövr  ərzində  məktəbdə  digər  
Azərbaycan  dili  müəlliminin  işləyə  biləcəyi  ehtimalı  daha  çox  idi.  Bununla  belə  məhz  bu  nəşr  bizdə 
qəza  məktəbinin    Azərbaycan  dili  müəllimi  haqqında  axtarışlara  başlamaq  zəruriyyətinə  inam 
yaratdı. 
       
Qəza  məktəbinin  ilk  Azərbaycan  dili  müəlliminin  kimliyi  ilə  bağlı  axtarışlarımızın  uğurlu 
başlanğıcı  Azərbaycan  Respublikası  Mərkəzi  Dövlət  Tarix  Arxivində  saxlanılan  sənədlərdə  üzə 
çıxdı.  Bu  arxivdə  saxlanılan1850-ci  ilə  aid    “Tatar  dili  (Azərbaycan  dili)  müəllimlərinin  qəza 
məktəblərində  rus  dilini  öyrənməsi  haqqında    Qavqaz  Tədis  Dairəsinin  popeçitelinin    göstərişi”  adlı  
sənəd  axtarışlarımız  üçün  bir  çox  cəhətdən  əhəmiyyətli  oldu.  Əvvala  ona  görə  ki,  bu  tarixi  mənbə 
yerli  dili  (Azərbaycan  dilini)  tədris  edən  müəllimlər  haqqında  çar  hökumətinin  mürtəce  siyasətinin  
yeni  bir  təzahürünün  subutu    idi.  Arxiv  sənədinin  birinci  vərəqində  20  yanvar  1850-ci  il  tarixdə 
Qavqaz  Tədris  Dairəsindən  Dərbənd  məktəblər  direksiyasına  göndərilən  təlimatda  göstərilir  ki,  
ötən  1849-cu  ildə  dairədə  olan  bir  çox  qəza  məktəbinin  tatar  dili  (Azərbaycan  dili)  müəllimlərinin  
rus  dilini  bilmədiyi  aşkar  edilmişdir.  Bu  səbəbdən  də  şagirdlərin  rus  dilini  öyrənmələrində 
çətinliklər  yaranır,  bu  dil  üzrə  müvəffəqiyyət  qənaətbəxş  olmur,  bəzən  isə  uğursuzluqlarla 
nəticələnir.Ona  görə  də  tatar  dili  (Azərbaycan  dili  )  müəllimlərindən  rus  dilini  bilməyənlər  olduğu 
müşahidə  edilərsə,  bu  zaman  onların  rus  dilini  öyrənib  öyrənmədiyi  haqqında  məlumatları  qaydaya 

- 214 - 
salmaq  üçün  iki  il  vaxt  ayırıram.  Əgər  bu  müddət  ərzində  tatar  dili  müəllimləri    rus  dilində  oxuyub 
danışmağı  bacarmazsa  tutduğu  vəzifədən  kənarlaşdırılmaqla  təqaüd almaqdan  məhrum  ediləcək  (4). 
        
 Əlbəttə,  dövlət  məktəblərində  işləyən  Azərbaycan  dili  müəllimləri  qarşısında  belə  bir 
tələbin  qoyulması  Qavqaz  Tədris  Dairəsi  daxilində  fəaliyyət  göstərən  dövlət  məktəblərində 
Azərbaycan  dili  müəllimi  vəzifəsi  üzrə  vakansiyaların  sayını  xeyli  dərəcədə  artıra  bilərdi.  Həmçinin 
Azərbaycan  dili  müəllimlərinin  hüquq  və  imtiyazlarının  digər  fənn  müəllimlərinin  hüquq  və 
imtiyazlarından  az  olması,  onlara  verilən  maaş  və  mükafatların  azlığı  da  çarizmin  müstəmləkəçilik 
siyasətindən  irəli  gəlirdi.Maarif  və  təhsil  sahəsində  imperiyanın  siyasəti  ona  əsaslanırdı  ki, 
”Məktəbə  daxil  olarkən  azərbaycanlılar  üçün  xarici  dil  hesab  edilən  rus  dili,  məktəbi  bitirərkən 
onlar  üçün  vətən  dili  olmalı  idi.  Azərbaycan  dilinin  tədrisi  isə  ruslardan  olan  şagirdlərin,  gələcək 
məmurların  hökumət  tədbirlərini  həyata  keçirməsi  üçün  ən  yaxşı  alət,yerli  şagirdlər  üçün  isə  onların 
rus  dilini  mənimsəməsi  üçün  bir vasitə  idi”  (5,87).    
        
Bəhs  etdiyimiz  arxiv  sənədində    digər  müəllimlərlə  yanaşı  Naxçıvan  qəza  məktəbinin 
müəllimi  Molla  Allahverdi  Sultanovun  da  popecitelin  yuxarıda  qeyd  olunan  göstərişi  ilə  tanış 
edildiyini  görürük.  Qeyd  edək  ki,  Allahverdi  Sultanovun  rus  dilini  bilmədiy  raportun  məzmunundan 
açıq-  aydın  hiss  olunur.  Naxçıvan  qəza  məktəbində  ştatlı  nəzarətçi  vəzifəsini  tutan  Krınsovun 
Qafqaz  Tədris  Dairəsinin  idarəsinə  raportunda  göstərilir  ki,  “cənab  popeçitelin  20  yanvar  108  saylı 
əmrinə  əsasən  rus  dilini  bilməyən  Azərbaycan  dili  müəllimləri  üçün  iki  il  vaxt  ayrıldığı  haqqında 
göstərişi    mən  Azərbaycan  dili  müəllimi  poruçik  Allahverdi  Sultanova  elan  etdim  və  Zati-aliləri, 
göndərilən  əmrin  surətinin  cavabdeh  qarşısında  oxunduğunu  Zizə  bildirirəm”  (6). 
       
Müəllim  Allahverdi  Sultanov    haqqında  yığcam,  həyat  fəaliyyətinin  əsas  cəhətlərinin  əks 
etdirən  məlumat  yenə  Azərbaycan  Milli  Tarix  Arxivinin  araşdır-malar  apardığımız  digər  bir 
qovluğunda  saxlanılır.  “Məktəblər  direksiyasının  və  müəllimlərin  formulyar  və  əlifba  siyahısı”  adlı 
işdə    göstərilir  ki,  Molla  Allahverdi  İmamqulu  oğlu  Sultanov  Naxçıvan  qəza  məktəbinin  şəriət 
qanunları  və  Azərbaycan  dili  müəllimidir.  1851-ci  il  formulyar  siyahısına  görə  55  yaşı  olduğu 
göstərilir.  (Buna  əsaslansq  Allahverdi  Sultanovun  1796-cı  ildə  təvəllüd  etdiyi  məlum  olur). 
Naxçıvan  şəhərində  anadan  olmuşdur.  1829-cu  il    rus-  türk  müharibəsində  iştirak  etmişdir.  Rusiya 
tərəfindən  rəşadətlə  döyüşdüyündən  mükafatlar  almış  və  hərbi  rütbəyə-poruçik  çininə  layiq 
görülmüşdür.   
       
Allahverdi  Sultanov    25  noyabr  1837-ci  ildən  Naxçıvan  qəza  məktəbinin  Azərbaycan    dili  və 
şəriət  müəllimi  işləyir.  O,  müəllimliklə  yanaşı  1838  –  1841-ci  illərdə  Naxçıvan  qəza  məhkəməsində 
iclasçı  işləmişdir.  1841-ci ildə  bu vəzifədən  öz ərizəsi  əsasında  işdən  azad edilmişdir.   
      
 Müəllim  Allahverdi  Sultanovun  ailə  üzvləri  üç  nəfərdən  ibarətdir:  xanımı  Balacaxanım, 
1838-ci  ildə  anadan  olmuş  oğlu  Məhəmmədkərim,  1841-ci  ildə  anadan  olmuş  qızı  Fatma  xanım  (  7 
).  
      
 Bir  məsələni  qeyd  edək  ki,  1851-ci  ildə  hazırlanmş  bu  formulyar  siyahıda  Molla  Allahverdi 
Sultanovun    55  yaşı  olduğu  faktına  əsaslansaq  onun  1796-cı  ildə  Naxçıvan  şəhərində  doğulduğu 
məlum  olur.     
       
Allahverdi  Sultanovla  bağlı    arxiv  sənədlərindən  digər    biri  isə  Naxçıvan  Dövlət  Mərkəzi 
Tarix  Arxivində  saxlanılır.  Bu  arxiv  sənədi  müəllim  Sultanovun  həyat  faliyyəti  haqqında  nisbətən 
geniş  şəkildə  məlumatlı  olmağa  imkan  yaradır.  Qovluqda  mayor  Kovalevskinin  Kafkaz  Tədris 
Dairəsinin  popeçitelinə  göndərilmiş  raportundan  aydın  olur  ki,  müəllim  Allhverdi  Sultanov  7 
dekabr  1851-ci  ildə  Naxçıvan  şəhərində  vəfat  etmişdir.  Onun  xanımı  Bacıxanım  həmin  ilin  31 
dekabrında  ərizə  ilə  müraciət  edərək    Allahverdi  Sultnovun  göstərdiyi  xidmətlərə  görə  dul  qalmış 
qadınına  və  iki  uşağına  verilən  təqaüdə  yenidən  baxılmasını  xahiş  edir.Balacaxanım  verilən  təqaüdə 
yenidən  baxılmasını  onunla  əsaslandırır  ki,  əri  Allahverdi  Sultanov  təhsil  sahəsi  ilə  yanaşı,  hərbi 
sahədə  də  xidmətlər  göstərmişdir.  O,  1829-cu  ildə  rus-türk  müharibəsində  şəxsi  şücaət  göstərmiş, 
poruçik  çininə  layiq  görülmüşdür. 
       
Mayor  Kovalevski    raportu  hazırlayarkən  mərhum  Allahverdi  Sultanova  aid  əilində  olan 
formulyar  siyahıya  əsaslanaraq  Balacaxanımın  ərizəsində  göstərilən  belə  bir  faktı  təsdiq  edir  ki, 
Allahverdi  Sultanov  həqiqətən  də  Rusiya-  Türkiyə  müharibəsi  zamanı  Naxçıvan  süvari  müsəlman 
yarımbatalyonunda  rota  komandiri  xidməti  vəzifəsini  tutmuşdur.  Müharibə  qurtardıqdan  sonra 

- 215 - 
Kavkaz  Korpusunun  əmri  ilə  8  sentyabr  1829-cu  ildən  25  noyabr  1837-ci  ilədək,  yəni  Naxçıvan 
qəza  məktəbinin  Azərbaycan    dili  və  şəriət  qanunları  müəllimi  təyin  edilənədək  gümüş  pulla  300 
publ  təqaüd  kəsilmişdir.   
        
 Mayor  Kovalevski  raportunda  daha  sonra    göstərir  ki,    mərhum  poruçik  Allahverdi 
Sultanovun    xanımı  onun  tədris  və  hərbi  xidmətlərinin  müddəti  14  il  11gün  təşkil  edir  ki,  bunun  da 
dövlətin  təqaüdlərin  verilməsinə  aid  əsasnamə  və qaydalarına   uyğun  ödənilməsini  xahiş  edir(  8).  
        
Nəzərə  çatdıraq  ki,  poruçik  Allahverdi  Sultanova  rus-  türk  müharibəsindən    dərhal  sonra 
gümüş  pulla  300  rubl  məbləğində  təqaüd  kəsilmişdi.  Lakin  1837  –ci  ildə  Naxçıvan  qəza  məktəbinə 
müəllim  təyin  edildikdə  hərbi  xidmətə  görə  aldığı  300  rubl  təqaüd  əvəzində  dövlət  məktəbində  yerli 
dilləri  tədris  edən  müəllimlərə  təyin  oluan  tarif  qaydalarına  uyğun  olarq  gumüş  pulla  200  rubl 
verilmişdir.  Əlbəttə  ki,  belə  bir  vəziyyətin  hansı  səbəblərdən  yarandığı,  hansı  məqsədlərin  
izlənildiyi,  poruçik  Allahverdi  Sultanovun  bu  məsələyə  münasibətinin  necə  olduğu,  necə  bir  mövqe 
nümayiş  etdirdiyini  söyləmək    çətindir.  Ancaq,  çox  ehtimal  ki,  şəhər  qəza  məktəbi  açılanda 
Azərbaycan  dili  və  şəriət  müəllimi  kimi  Allahverdi  Sultanovun  rəsmi  dövlət  idarələrinin 
məqsədlərinə  uyğun  gələn,  siyasi  cəhətdən  etibarsız  sayılmayan  bir  şəxs  kimi  tanınmasının  bu  işdə 
əhəmiyyyətli  dərəcədə rolu  olmuşdur. 
      
 Qövluqda  mayor  Kovalevskinin  Kavkaz  Tədris  Dairəsinin  popeçitelinə  11sentyabr  1852-ci 
il  tarixli  ikinci  raportu  da  saxlanılr.Raportda  Qafqaz  Tədris  Dairəsi  poruçik  Allahverdi  Sultanov 
haqqında  işin  məzmunu  ilə  məlumatlandırılır  ki, bu da əsasən aşağıdakı  məsələlərdən  ibarətdir:   
      1.  Naxçıvan  qəza  məktəbinin    keçmiş    şəriət  və  Azərbaycan  dili  müəllimi,  poruçik  Molla 
Allahverdi  İmamqulu  oğlu  Sultanovun  ölümünün  təsdiqi   
      2.  Molla  Allahverdi  Sultanovun  xidmətlərini  əks  etdirən  formulyar  siyahının  surətinin  Qavqaz 
Tədris  Dairəsinə  göndərilməsi   
      3.Poruçik  Allahverdi  Sultanova  aid  məlumat  siyahısı,  mərhumun  dul  qalmış  kadını  Bacıxanıma 
və  övladlarına  birdəfəlik  yardımın  təqdim  olunması  haqqında  Qavqaz  Tədris  Dairəsini 
məlumatlandırma           
      4.Naxşıvan  Qəza  məktəbinin  şəriət  və  Azərbaycan  dili  müəllimi,  poruçik  Allahverdi  Sultanovun 
ölən  günə  qədər dövlət  xəzinəsindən  gümüş  pulla  200 rubl  alması  aid  məlumatlandırma 
     5.Allahverdi  Sultanovun  xidməti  vəzifəsini  yerinə  yetirdiyi  dövrdə  heç  bir  mükafat  almaması 
haqqında   
     6.Molla  Allahverdi  Sultanovun  müəllimlik  üzrə  xidməti  vəzifə  dövründə  heç  bir  rütbə  və  mənsəb 
almadığı  barədə  
     7.Allahverdi  Sultanova  ölüm  gününədək  (  7  dekabr  1951-ci  ilədək)  müəllimlik  xidməti  vəzifəsi 
üzrə  təqaüdün  təyin  olunmaması    
     8.Allahverdi  Sültanovun  ölümündən  dərhal  sonra  onun  dul  qalmış  qadını  Bacıxanımın  vaxt 
itirmədən  ( 31 dekabr 1851-ci ildən)  ona  təqaüd təyin  edilməsini  rica  etməsi  haqında 
      9.Allahverdi  Sultanovun  xidməti  vəzifədən  heç  vaxt  uzaqlaşdırılmaması  və  məhkəməyə 
verilməməsi            
      10. Mərhum  Allahverdi  Sultanovun  mühakimə  olunmaması  barədə ( 9)   
      Beləliklə,bu  arxiv  sənədləri  bir  qəza  məktəbinin  müəllimi  kimi  Molla  Allahverdi  Sultanovun 
həyatına  və  müəllimlik  fəaliyyətinə  işıq  salmaq,  ona  dövrün,  zamanın  fonunda  nəzər  yetirmək, 
qiymət  vermək  baxımından  dəyərli  faktoqrafik  materiallar  sayıla  bilər.  Soy  adının  Sultanov  olması,  
rus-türk  müharibəsi  zamanı  Naxçıvan  Sarvanlar  süvari  yarımbatoliyonunda  komandir  kimi  iştirakı 
onun  Kəngərli  xanlarının  nəslindən  olması  ehtimalını  artırır.  Dövlət  məktəbinə  müəllim  kimi  işə 
qəbul  edilməsi  onun  doğma  Azərbaycan  dilindən  başqa,  ərəb  və  fars  dilləri  üzrə  təhsilli    olduğunu 
söyləməyə  imkan  verir.  Din  xadimi  və  şəriət  müəllimliyi  rütbəsi  kimi  “Molla”  adını  qazanması  
müəllim  Allahverdi  Sultanovun  islam  dəyərləri  və  şəriət  qanunları    haqqında  təfsilatlı,  sistemli 
biliklərə  malik  olduğunu  göstərir.  Allahverdi  Sultanov  ömrünün  14  ilə  yaxın  bir  dövrünü 
müəllimliyə  həsr  etmiş,  mükafatlar  almasa  da,  qüsursuz  içləmişdir.Bu  illər  ərzində  qəza  məktəbində 
xeyli  sayda  azərbaycanlı  uşaqlar  təhsil  almışlar.  Çox  yəqin  ki,müəllim  Allahverdi  Sultanovun  təlim-
tərbiyəsi  ilə  məşğul  odduğu  bu  Vətən  övladları  sonralar  Naxçıvanda,  ümumən  Azərbaycanda  və 
Zaqavqaziyada  maarifin,  elm  və mədəniyyətin  yayılması  və inkişafının  sıra  nəfəri  oldular. 

- 216 -