Suvda va quruqlikda yashashga moslashgan dastlabki umurtqali hayvonlar. Amfibiyalar devon davrining oxirlarida paydo bo‘lgan va umurtqalilardan birinchi bo‘lib quruqlikka chiqa boshlagan. Ularning ajdodlari panja qanotli baliqlardir. Amfibiyalarda xorda faqat embrional taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida mavjud bo‘lib, keyinchalik umurtqa pog‘onasi bilan almashadi.
Umurtga pog‘onasida yangi — gavda, dum, bo‘yin va dumg‘aza bo‘limlaridan iborat. Atigi bitta umurtqadan tarkib topgan bo‘yin qism boshning harakatchanligini ta’minlaydi. Dumg‘aza qism orqa oyoq skeleti uchun tayanch vazifasini o‘taydi. Umurtqa pog‘onasi to‘qqizta umurtqadan iborat bo‘lib, ularning bittasi bo‘yin, yettitasi tana va bittasi dumg‘aza umurtqasidir. Dum sohasida alohida suyak — urostil bo‘ladi.
I - ustki tomondan tasviri: a-boshlang’ich bosgich; b-keyingi bosqich;
1-xorda; 2-xorda qobig ‘i; 3-yuqorigi va ostki umurtqa yoylari; 5-suyaklanish zonasi; 6-xorda rudimenti; 7-umurtga tog‘ayli tanasi;
II - yon tomondan tasviri: 1-dorzal mezoderma segmentlari; 2-har bir segmentdagi umurtqalar tanasining bog’lanishi; 3-qo‘shni segmentlar qo’shilishi hisobiga umurtqalar tanasining shakllanishi; 4-qo’shni juft segmentlarni qo’shilishidan umurtqa tanalari shakllanishi.
Umurtqalilarda umurtqaning rivojlanishi
Reptiliyalar
Quruqlikda yashaydigan umurtqalilamning eng qadimiy sinfi. Qadimiy sudralib yuruvchilar paleozoy erasining toshko‘mir davrida amfibiyalardan paydo bo‘lgan. Sudralib yuruvchilarning tanasi bosh, bo‘yin, gavda, dum va oyoqlarga bo‘linadi. Ko‘krak umurtqalarining soni turlichadir. Barcha ko‘krak umurtqalarga qovurg‘alar birikkan bo‘lib, qovurg‘alarning ikkinchi uchi to‘sh suyagiga birikkan. Shu tariqa ko‘krak qafasi hosil bo‘ladi.
