Tilshunoslik fanining o‘rganish sohasi va mavzulari

1.Tillarning geneologik tasnifi. Tillarning geneologik tasnifi til faktlarini tarixiy printsip asosida o‘rganib, tillarning qarindoshlik munosabatlarini aniqlaydi.

Eng ko‘p tarqalgan tillar quyidagilar:

I. Hind-evropa tillari oilasi.

1. Hind tillari guruhi. Jonli tillar: hind, urdu, bengal, panjob, maraxti, singal’, nepal, bixar, oriy, assam, kashmir, lo‘lilar tili. O‘lik tillar: sanskrit.

2. eron tillari guruhi: fors, pushtu, tojik, kurd, osetin, sug’diylar tili, pomir tili. Pomir tillari, skif, pahlaviy, xorazmiy, qadimgi fors, parfiyan tillari o‘lik tillar hisoblanadi.

3. Slavyan tillari guruhi: sharqiy, janubiy, ғarbiy. a) sharqiy: rus, ukrain, belorus. b) janubiy: bolgar, makedon, serb-xorvat, slovyan tili. v) chex, slovak, polyak, kashub, sorab.

4. Boltiq tillari guruhi: litva, latviya.

5. German tili guruhi: shimoliy, ғarbiy, sharqiy. a) shimoliy: daniya, shved, norveg, island. b) ғarbiy: ingliz, golland, frits, nemis. v) sharqiy: vestgot, ostgot (o‘lik tillar)

6. Roman tili guruhi: frantsuz, ital’yan, ispan, portugal, rumin, moldovan, lotin.

7. Kel’t tili guruhi: irland, shotland (o‘lik).

8. Grek tillari guruhi: grek

9. Alban tili

10. Arman tili

II. Hind-evropa tillari oilasi.

Som tillari:

-sharqiy som tili: akkad

-shimoliy som tili: xannan, oromiy.

-janubiy som tili: arab va axmar tili

Xom tillari: shilx, tuareg, kabil, amazirt, kot, beroer va kushit o‘lik tillardan liviya, numid, shtul, misr tillari kiradi.

III.G’arbiy guruh: abxaz, kabardin, cherkas, adigey.

2.Nax tili guruhi: chechen, ingush, batsbiy.

3.Doғiston tillari guruhi: avar, darғin, lezgi, lak, tabasarin (bularning yozuvi bor) va andiy, karatin, tindin, chamolin, bagaul’, axvax, butlix, gadobern, tsez, betedin (yozuvi yo‘q) tillari.

4. Janubiy yoki kartvel tillari guruhi: gruzin, zan, svan.

Ugor-fin tillari oilasi

1.Ugor tillari guruhi: venger(mojor) tili,mansay tili va xantay.

2. Fin tillari guruhi: fin, sam, eston, karel’, komi, udmurt, mariy, morden.

Samodiy tillari guruhi: nenets, enets, sel’kum.

V.Tungus-manjur tillari oilasi.

1.Tungus tillari guruhi: evenk, even.

2. Manjur tillari guruhi: manjur, nanay, udey, ul’g, orog (SHarqiy Sibir’, Saxalin, CHukotka)

VI. Xitoy-tibet tillari oilasi.

1.Tay-xitoy tillari guruhi: xitoy, dungan, vet’nam, tay, laos.

2.Tibet-birma tillari guruhi: tibet, birma.

VII. Dravid tillari oilasi: tamil, malalayam, telugu, kannar, tulu, barxun, gondi.

VIII. Malay-polineziya tillari oilasi.

Indoneziya tillari: malay, yava, dayak, tagal’, batak, age, bali, madur, torigi,

IX. Avstaliya tillari oilasi: asosiysi aranta.

X. Papuas tillari oilasi. YAngi Gveniyadagi 4000 ga yaqin til papuas tillari deb ataladi.

XI. Afrika tillari oilasi.

1.Bantu tillari guruhi: bube, lundu, fang, kongo, rundi, ganda, poto, igala, luba, bemba, subiyya, suaxili, sanga, shambala, zulu, soto, venta, lunda.

2.Sudan tillari guruhi: zanda, banda, koma, kunama, kardofan, mil’tu.

XII. Paleosiyo tillari oilasi.

1.CHukot tillari guruhi: chukot, koryak.

2.Sibir’ guruhi: odul’, nivx.

XIII.Eskimos tillari oilasi. Vrengel’, CHukotka, Kanada, Alyaskaning shimolida yashovchi xalqlarning tillari eskimos tillari oilasini tashkil qiladi.

XIV. SHimoliy Amerika tillari oilasi. Amerika hindularining tillari ko‘pchiligi yo‘qolib ketgan, yozuvga ega emas. 200 dan oshiq.

Birorta tillar oilasiga kirmagan tillar: yapon, koreys, ayn.

XV. Mo‘g’il tillari oilasi xalxa-mog’il, buryat, qalmiq.

XVI. ‘Turkiy tillar oilasi: 30 ga yaqin.

Turk, ozorbayjon, turkman, gagauz, qrimtatar, qoragay, balgar, qo‘miq, nuғoy, tatar, boshqird, oltoy, shor, xakas, tuva, yoqut, qirғiz, o‘zbek, qoroqalpoq, chuvash, uyғur, qozoq.

1.Bulғor tillari guruhi: chuvash, qadimgi bulғor, xazar.

2.O‘ғuz tillari guruhi: turkman, truxman, o‘ғuz-bulғor-gagauz, bolqon; ozarbayjon va turk.

3.Qipchoq tillari guruhi: qaray, qo‘miq, koragan-balqar, qrim-tatar-qirim, belorus, litva tatarlari: tatar, boshqird, no‘ғoy, qaraqalpoq, qozoq.

4.O‘zbek va uyғur tillari guruhi: o‘zbek, uyғur.

5.O‘ғiz tillari guruhi: tuva, tofalar, (yoki karagass-krasnoyarskda).

6.YOqut tili.

7.Xakas tili guruhi: xakas, shor, cho‘lim, oltoy-shimoliy shevalar.

8. Qirғiz-qipchoq tillari guruhi: qirғiz, oltoy.

Geneologik tasnif tillarning bir manbadan kelib chiqishini, qaysi tillar bir-biri bilan qardosh ekanligini, shu bilan birga so‘zlarni, qo‘shimchalarni va boshqa grammatik xususiyatlarni nazarda tutib, tillarni ayrim guruhlarga ajratadi.

Geneologik tasnifda guruhlarga ajratilgan tillarning kelib chiqishi, so‘zlarning paydo bo‘lishi va manbai, ularning ma`no jihatdan yaqinligi, shu bilan birga, ularda tovushlar va affikslar o‘xshashligi hisobga olinadi.

Tillarning qarindoshligini biologik hodisa deb qarash kerak emas.

Qardosh tillar jamiyatning tarixiy taraqqiyot jarayonida yo differentsiatsiya yoki integratsiya yo‘li bilan paydo bo‘ladigan tarixiy hodisadir.

Zamonaviy tilshunoslik ma`lumotlariga ko‘ra hozirgi kunda 20 dan ortiq til oilalari mavjud.

Afrika tillari oilasi keyinchalik yana uchga bo‘lingan: 1. bantu; 2. sudan; 3. paleoafrika tillari oilalari.

YAna: Austr-Osiyo tillari oilasi - mon, kxmer, malak tillari va b. Burjaski tillari oilasi 30 ming kishi gaplashadi. Hindistonning Qorakorum dovonida yashaydi.