Tilshunoslik fanining o‘rganish sohasi va mavzulari

2. Tillarning morfologik tasnifi. Bu tasnif ham tillarni qiyoslab o‘rganishga asoslansa-da, printsip va maqsadlari turlichadir.

Morfologik tasnif tillarning kelib chiqishi, tarixi va uning qarindoshlik munosabatlari bilan qiziqmaydi, bu tasnif tillarning grammatik xususiyatlarini, aniqroғi, o‘zak va affikslarni qarama-qarshi qo‘yish asosida taqqoslab o‘rganishga asoslanadi.

Morfologik tasnif natijasida til tiplari ajratiladi. Buning uchun til qurilishi o‘rganiladi.

Tillarning morfologik tasnifiga yirik nemis olimi Fridrix SHlegel’ (1772-1829) asos soldi. U o‘zining «Hindlarning tili va donoligi» (1809) nomli asarida sanskrit tilini grek, lotin va turkiy tillar bilan choғishtirib,tillarni ikki tipga ajratadi: affeksli tillar, flektiv tillar.

U tillarni ikki tipga ajratishda o‘zak-negizning o‘zgarishi va o‘zgarmasligini asosga oladi. Affiksli tillarda grammatik ma`nolar alohida-alohida affikslar orqali ifodalanadi, flektiv tillarda esa bir affiks turli grammatik ma`nolarni ifoda etadi. F.SHlegel’ning bu tasnifi keyinchalik uning ukasi Avgust fon SHlegel’ tomonidan qayta qo‘rib chiqildi.

Avgust SHlegel’ o‘zining «Provansal tili va adabiyoti haqida mulohazalar»(1818) nomli asarida tillarni uch tipga bo‘ladi: flektiv (bukilish), agglyutinativ (qo‘shimchali), amorf (qo‘shimchasiz) tillar.

A.SHlegel’ ham F.SHlegel kabi xitoy tilini amorf tillarining tipik vakili deb hisoblaydi. Flektiv tillarga som va hind-evropa tillarini kiritadi. Qolgan tillarni esa agglyutinativ tillarga mansub deb qaraydi.

Umumiy tilshunoslikning asoschisi mashhur nemis olimi Vil’gel’m fon Gumbol’d morfologik tasnif bilan qiziqib, o‘zigacha ma`lum bo‘lgan tillarni to‘rt tipga ajratadi: amorf, agglyutinativ, flektiv va polesintetik tip. Polesintetik tillarga eskimos, aleut, chukot va Amerika hindulari tillari kiradi. Bu tillarning tipologik xususiyati shundaki, gap murakkab va qo‘shma gap shaklida bo‘ladi.

Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik oqimining vakillaridan biri Avgust SHlayxer ham bu masala bilan shuғullangan va uch tipga ajratgan: o‘zakli, aglyutinativ, flektiv. U tillarni uch morfologik tipga ajratishda va ularga baho berishda o‘zining biologik (naturalistik) kontsepsiyasiga asoslanadi.

Bu tasnif bilan G.SHteyntal’ (1821-1889), N.Fink, Moskva tilshunoslik maktabining asoschisi F.F.Fortunatov (1848-1914) lar ham shuғullanishgan.

Hozirgi tilshunoslikda quyidagi to‘rt tipga asoslaniladi:

I.O‘zakli yoki ajratuvchi tillar. Bu tillarga xitoy, birma, tay, tibet va boshqa janubiy-SHarqiy Osiyo tillari kiradi. Bu tillarda forma yasovchi, so‘z o‘zgartiruvchi affikslar yo‘q. Boshqacha qilib aytganda, gapda so‘zlarning o‘zaro grammatik aloqasini ko‘rsatib turuvchi affikslar bo‘lmaydi. Bunday tillarda gap sostavida so‘zlarning grammatik vazifasi va ularning o‘zaro munosabati so‘zning o‘rniga qarab belgilanadi. Grammatik munosabatda so‘z tartibi, urғu, intonatsiya va boshqa vositalar orqali ifodalanadi.

O‘zakli tillarda gapda so‘zlarning o‘zaro grammatik munosabatlari, asosan, so‘z tartibi orqali ifodalanadi. Mas., shu fan tszay chjotszi-shan-kitob stolning ustida yotibdi, chjotszi-shan fanchchjd shu stolning ustida yotgan narsa kitobdir.

Xitoy tilida bir so‘z turli matnda turlicha ma`no va turli grammatik vazifada kela oladi:

xao jen’-yaxshi odam

sio xao-yaxshilik qilish

dzio xao-qadimgi do‘stlik

xao vo-bu kishi meni yaxshi ko‘radi.

II.Agglyutinativ tillar.

Agglyutinativ tillarga turkiy va fin-ugor tillari oilasidagi mo‘ғul tillari, dravid, batu, yapon tillari kiradi.

Agglyutinativ tillarning boshqa tillardan ajralib turadigan grammatik xususiyatlari quyidagilar:

1.Affikslar bir ma`noni ifodalaydi. Flektiv tillarda bir vaqtning o‘zida affiks ikki ma`noni ifodalashi mumkin: druziyam-jo‘nalish kelishigi, rod.

2. Affikslar o‘zakka mexanik ravishda qo‘shilaveradi. Flektiv tillarda esa birikib ketadi: maktablardan-viju/vid.

3. Turkiy tillarda prefeks yo‘q, grammatik ma`nolar affikslar orqali ifodalanadi. Flektiv tillarda ikkalasi ham mavjud.

4. Turkiy tillarda ko‘makchilar ot yoki ot vazifasidagi so‘zlardan keyin keladi, sintaktik munosabat ifodalaydi: Ukam uchun oldim. Flektiv tillarda oldin kelib, shu vazifani bajaradi: v knige, nad stolem.

5. Turkiy tillarda rod (jins)kategoriyasi yo‘q.

III. Flektiv tillar.

Flektiv tillarga hind-evropa tillari kiradi. So‘zning morfologik formalarining fleksiya orqali yasalishi bu tillarning asosiy xususiyatlaridir. Bu tillarda har bir mustaqil so‘zning dastlabki shakli ham negiz va qo‘shimchalarga bo‘linadi, natijada o‘zak negiz mustaqil qo‘llanmaydi. Mas., rus tilida siju, sidish’, sidyat so‘zlarining o‘zak-negizi sid, sij bo‘lib, ular mustaqil qo‘llanmaydi.

Flektiv tillarga so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartiruvchi funktsiyani bajaradigan ichki fleksiya xos. Bunda o‘zak-negiz tovush almashinuvi bilan turli grammatik ma`nolar ifodalanadi. Mas., arab tilida: ktb-kataba: u yozdi, kotib: yozuvchi, kitob: kitob, akteb: yozmoq, maktab: idora, makaatib: idoralar, madrasa: maktab, madarris: maktablar kabi.

IV. Polisintetik tillar.

Bu tillarning asosiy morfologik xususiyatlari ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi va holni ifodalab kelgan so‘zlar fe`l bilan birikib, murakkab tarkibli qo‘shma so‘z formasiga o‘xshash gap hosil qilishdir. Bunda gap boshida ega, oxirida kesim, to‘ldiruvchi, hol, aniqlovchilar esa ega bilan kesimning o‘rtasida keladi.

Tillarni bunday tasnif qilish nihoyatda nisbiy. Ular mutloq qoidalarga bo‘ysunmaydi.

Morfologik tasnifda so‘zlarning tuzilishi eng muhim, eng asosiy belgi qilib olinadi.Tillarning kelib chiqishi e`tiborga olinmaydi.

Unda so‘zlarning o‘zaro boғlanishidagi so‘z, turlovchi va tuslovchi qo‘shimchalarning bor-yo‘qligi, ularning xususiyatlari va so‘z yasalishi tomonlari hisobga olinadi.

Morfologik usul tillarni ikki asosiy guruhga ajratadi:

1.Qo‘shimchali tillar

2.Qo‘shimchasiz tillar

a) agglyutinativ – agglutinare - yopishtirish

b) flektiv – flexio - egilmoq, bukilmoq.