Tilshunoslikka kirish fanining predmeti

PSIXOLINGVISTIKAGA OID ASOSIY MASALALAR
 
 
 
 
 
BAYONI 
 
Psixolingvistika fan sifatida XIX asrning 50- yillarida paydo b
ö
ldi . 
Hayotiy zarurat: 
- fanning injiner psixologiyasi deb ataluvchi tarmog’ining vujudga kelishi;
- kishilarga nutq orqali ijtimoiy ta’sir qilish masalalariga e’tiborning kuchayishi;
- radio, televideniye va boshqa nutqiy ta’sir vositalarining hayotda keng q
ö
llanishi; 
- tillarni muomala vositasi sifatida 
ö
rganish va 
ö
rgatishga e’tiborning kuchaishi; 
- bilingvizmning rivojlanishi; 
- bolalar nutqining shakllanishi va rivojlanishi masalalariga e’tiborning kuchaishi;
- kosmik psixologiyaning rivojlanishi va boshqalar. 
PSIXOLOG
ni gapiruvchi, s
ö
zlovchi, tinglovchi, kitobxon va yozuvchining nutqi va 
nutq faoliyati qiziqtiradi. Ush bu faoliyat inson psixikasi va ongi bilan uzviy bog’liq. 
Psixologni jarayon qiziqtiradi.
TILSHUNOS
ni shu jarayonning natijasi, yani tayyor matn qiziqtiradi.
PSIXOLINGVIST
ni tildan muomala vositasi sifatida foydalanish jarayoni va ushbu 
jarayonning natijasi qiziqtiradi. U nutqni yaratish va qabul qilish jarayonida inson 
bosh miyasida sodir b
ö
ladigan 
ö
zgarishlar bilan shug’ullanishi lozim. 
Psixolingvistika psixologiya va tilshunoslik kesishgan nuqtadan bos h-
lanadi. U fan sifatida nutqiy tafakkurning yuzaga kelishi va idrok etilishi qonun i-
yatlarini 
ö
rganadi. 
Til, nutq va nutq faoliyati 
ö
zaro bog’liq hodisalar b
ö
lib ular bir-birini taqazo 
qiladi. Ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Tadqiq qilish jarayonida ularni shartli 
ravishda ramziy ma’noda bir-biridan ajratish mumkin.
Til-ifoda vositasi, nutq-ifoda usuli, nutq faoliyati esa axborot almash ish 
jarayonidir. 
Nutqning yaratilishi murakkab jarayon b
ö
lib, bir necha bosqichdan iborat. B 
i r i n c h i bosqichda nutq rejalashtiriladi, programmalashtiriladi, yani kishi nima 
haqida gapirmoqchi b
ö
lganligini belgilaydi. Buning uchu axborot jamlanadi, muximlari 
qoldirilib, ikkinchi darajalilari tashlab yuboriladi. I k k i n c h i bosqichda ju mlaning 
sintaktik tuzilisi quriladi. Gapning umumiy tuzilishi, uning grammatik shakli taxmin 
qilinadi, zarur s
ö
z, tovushlar tanlanadi. Uchunchi bo sqichda jumla talaffuz qilinadi. 

---

46 
Shu tariqa s
ö
zlash, gapirish jarayoni sodir b
ö
ladi, yani axborot s
ö
zlovchi tomonidan 
kodlanadi. 
Tinglash jarayonida ushbu kod- tovush signallari tinglovchi tomonidan s
ö
z 
ma’nolariga ajratiladi. Natijada s
ö
zlovchi uzatgan fikr tinglovchi tomonidan qabul 
qilinadi. 
NUTQ FAOLIYATI 
turlari 
OG’ZAKI YOZMA
tinglab tushunish gapirish
ö
qish
yozish
audirovaniye s
ö
zlash 
NUTQ FAOLIYATI 
shakllari 
MONOLOG DIALOG 
gapirish* gaplashish* 
s
ö
zlash* s
ö
zlashish*
yakka nutq** juft nutq**
* S.Saidaliev 1992. 88-177 sahifalar. 
** J.Jalolov 1995. sahifalar. 
Nutq faoliyati 
ö
zining murakkab mexanizmlari vositasida reallashadi, y uzaga 
keladi.