47
FIZIOLOGIK
mexanizmlar:
1. Nafas organlari,
2. B
ö
g’iz,
3. Tovush hosil qiluvchi organlar.
LINGVISTIK mexanizmlar:
1. Fonetik mexanizmlar,
2. Grammatik mexanizmlar,
3. Leksik mexanizmlar.
PSIXOLOGIK
mexanizmlar:
1. Retseptiv (idrok, qabul qilish) mexanizmlar,
2. Reproduktiv (uzatish) mexanizmlar.
I. Xotira a) uzoq muddatli, b) qisqa muddatli.
II. Oldindan faraz qilish.
III. Fikrlash.
Ushbu mexanizmlar nutq faoliyatining turlarida
ö
ziga hos xususiyatlarga
ega. Ona tili va chet tillar uchun bir xil psixologik mexanizmlar hizmat qiladi. Psixologik
mexanizmlarning
bir tilda rivojlanganligi, ikkinchi tilni
ö
rganishga ijobiy ta’sir qiladi.
Zullisonayn - bilingvizm masalalari ham psixolingvistikaning muxim masala-
laridan hisoblanadi. Ikki yoki undan k
ö
p tillarni bilishning inson kamolotiga ta’siri,
tillarning
ö
zaro aloqasi, interferensiya va ijobiy k
ö
chirish, zullisoniylikning lingvistik
va
psixologik asoslari, milliy til, milliy madaniyat va boshqa bir qator masalalar
bilingvizmning dolzarb mas alalaridan hisoblanadi.
Til bilish, til
ö
rganish, til
ö
rgatish, til bilish darajasini
aniqlash masalalari
baxsli masalalar qatoridan
ö
rin olgan. Til bilish tushunchasi mavhum tushuncha b
ö
lib
jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida turlicha tushunilgan. Til
ö
rgatishning turli
metodi tarafdorlari ham ushbu tushunchani bir hil talqin qilmaganlar. Til bilish d e-
ganda:
- tilning tuzilishi haqida bilimga ega b
ö
lish;
- tilga oid qoidalarni bilish;
- tilda
ö
qiy olish;
- tilda yoza olish;
- tilda suhbatlasha olish;
- tilda fikrni bayon qila olishni va boshqalarni tushuniladi.
Til
ö
rganish faoliyatga
ö
rganuvchi tamonidan turib baho berishdir. Til
ö
rganish
jarayon b
ö
lib, ushbu jarayon
ö
rgatuvchi tomonidan tashkil qilinishi yoki
ö
rganuvchining
ö
z tashabbusi bilan tashkil qilinishi mumkin.
Ö
rganuvchi maqsad va
vazifalarni
ö
z manfaatlaridan kelib chiqib belgilaydi.
48
Til
ö
rgatish
ö
rgatuvchi tomonidan
tashkil qilinadi va tashabbus, qarorga
kelish
ö
qituvchi tomonidan hal qilinadi.
Ö
rgatuvchi ta’lim jarayonida turli uslublardan
foydalanadi va uslublarning samaradorligi qayta bog’lanish orqali aniqlab boriladi.
Til
ö
rgatishning ikki y
ö
li keng tarqalgan:
1. Til bilmidan nutq k
ö
nikmalari va malakalariga
ö
tish.
2. Nutq k
ö
nikma va malakalaridan til bilmiga
ö
tish.
Birinchi y
ö
l bilan ona tili, ikkinch y
ö
l bilan esa chet tillar
ö
rgatiladi.
Til
ö
rgatishning samarali b
ö
lishi bir qator omillarga bog’liq.
Ularni shartli
ravishda:
- shaxsning individual-psixologik xususiyatlari;
-
ö
rgatuvchining mahorati, tajribasi, topqirligi;
- lingvistik omillar;
- psixologik omillar;
- ta’limning shart - sharoitlari bilan bog’liq b
ö
lgan omillarga b
ö
lish mumkin.
Til bilish darajasini aniqlash muhim masalalardan biridir. Biroq ushbu dara-
jani aniqlash murakkab faoliyat b
ö
lib, u birinchi navbatda tildan foydalanish
maqsadini aniqlashdan boshlanishi lozim. Til bilish darajasini aniqlash, shu tilga oid
bilim, k
ö
nikma va malakalarning rivojlanish darajasi bilan uzviy bog’liq.
Bu borada
k
ö
plab usullardan foydalanish mumkin. Keyingi paytda ta’lim jarayonida test usu-
lidan keng foydalanish urf b
ö
lmoqda.
Quyidagi olimlar psixolingvistika sohasida tadqiqot ishlarini olib borga nlar:
- Nikolay Ivanovich Jinkin.
- Boris Vasilyevich Belyayev .
- Vladimir Alekseevich Artyomov.
- Irina Alekseeva Zimnyaya.
- Zinaida Ivanovna Klichnikova.
- Aleksey Alekseevich Leontyev.
Dostları ilə paylaş: