Tiroksin va uning birikmalarini molekula tuzilishi, olinishi, xossalari va ishlatilishi reja: Kirish

Garmonlarning kimyoviy tuzilishi xaqidagi dastlabki malumot asrimizning birinchi yillarida olingan bo’lsa ham u nisbatan soda birikma-adrenalinga tegishli edi.bundan keyin muhim davr yili tiroksin ajratib olgan Kenldall va 1927 yili unining strukturasini aniqlagan Xarringtonlarnomi bilan bogliq .Stroid garmonlarni ajratib olish, ularning struktursini aniq b belgilash ishlari ancha qiyin bo’ladi. Bu sohada 1930yili Butenandt, Doyzi,Rujechka boshlagan, so’ngroq Kendall, va Vraxshteynerlar davom ettirgan ishlar garmonlar bioximyosinining porloq saxifalaridaidan birini ochdi. Lekin olimlar oldda oqsil va polipeptid tabiatli garmonlarning katta gruppasini o’rganish kabi qiyin masalalar turar edi. Bu vazifani xal qlish uchun avvalo juda kam miqdorda moddalarni murakkab aralashmalaridan ajratish, ularni toza holda ajratib olish,polipeptid zanjiridagi aminokislatalarnig birin-ketin uzib olib ularning tartibini belgilash usullarini ishlab chiqish lozim bo’ldi.mana shumetodik qiyinchiliklar keyinchalik muvaffaqiyat bilan xal qilindi. Xramtagrafiya va elektrofarezning brogan sari mukammalashashayotgan modifikatsiya lari,oqsil ximyasining periparativva analitik usullari 50-yillardan boshlab insulinva juda ko’p gipofiz garmonlarini izolirlash,ularningaminokislata tarkibi tartibini belgilash imkoniyatini berdi.Bu sahada ayniqsa ,Sendjer, Dyu-Vino, Evas vaLi ishlari umuman , biokimyo tarixida birinch darajali ahamiyatgaahaniyatga ega bo’lgan ishlar qatoriga kiradi.endilikda xar qanday grmonning ximyaviy tuzilishi ni belgilash hal qilib bo’lmaydigan masala emas
Qalqonsimon bez gormoni biosintezi .
Gormonlar biosintezi haqidagi malumotlar ularning strukturasi ni o’rganish bilan parallel ravishda rivojlanib kelmoqda .Ximyaviy tuzilishi ma’lum bo’lgan garmonlrning organizmda sintezlanish yo’li ham ravshan. Bu masalada faqta prinstipial axamiyatga ega bo’magan ba;zi detallarni aniqlashgina qolgan deb hisoblash mumkin
Gormonlarning. funksional metabolizimi va ta’sir mehanizimi
Shubhasiz , gormonlar ximyoviy moddalar bo’lganidan ular xujayra struktuturalari bilan xususiy reaksiyalarga kirishadi. Ularning fiziologik faqatgina mana shu birlamchi aktivlikning kechikish oqibatidir .Lekin biz gormonlarning to’qimalardagi ximyoviy o’zgarish reaksiyalari bilan ularining biologik aktivligi namoyon bo’lishi orasidagi bog’lanishni endilikda o’rganyapmiz. Buning uchun , bir tamondan gormonlarning xujayra sathining retseptor qismlari bilan bog’lanishni ,xujayra o’tish mehanizimi,substellyulya strukturalari bian malekulyar munosabatlariva ikkinchi tamondan , garmon malekulasinning fazoviy (sterik) holatlari va munosabatga kiradigan aktiv markazlari yetarli malumot bo’lishi kerak .aksariyat gormonlarning organism va xujayra tekisligida fiziologik effektlari ko’p tomonlama bo’lishi xar bir gormonning ta’sir mehanizimiga bitta fundamental biokimyoviy effek-xujayraning o’tkazuvchanligini ortirish ,malum fermentlar aktivligini kuchaytirish,mitoxondryalara oksidlanuvchi fosforlanishni o’zgartirish asos bo’ladi, degan g’oyani oldinga surishga sabab bo’ldi.
Tiroksin {2-amino-3- [ 4- (4-gidroksi – 3,5 diyodfenoksi)-3,5-diyodfenil] propan kislotasi, 3,3',5,5'- tetrayodteronin}, molekulyar massasi 776,88; L- tiroksin uchun qaynash temperaturasi 235-236 °C ( ratsematining qaynash temperaturasi 231 -233 °С ); - 38°C; sovuq suvda erimaydi, butanolda eriydi.
Tiroksinning biosintezi qalqonsimon bezning follekulalarida , tireoglobulin – glikoprotein ( 5 mingta aminokislota qoldig’idan tashkil topgan, ulardan 120 tasi tirozin hisoblanadi) tarkibiga kiruvchi diyodtirozinning ikkita molekulasining kondensatsiyalanishi oqibatida yuz beradi.

Tirozin qoldig’ining yodlanishi yod orqali amalga oshiriladi. Yod qalqonsimon bezga keluvchi qon tarkibidagi yodidlarning fermentativ oksidlanishi natijasida hosil bo’ladi.

Tetroyodtironin (t4) – qalqonsimon bezning asisiy garmini. Tiroksin biologik jihatdan kamaktiv hisoblanib, ayrim spetsifik preparatlar ta’sirida aktivrok bo’lgan holatga – triyodtironinga o’tadi.
Tiroksinning biosintezi mexanizmi, tireo-globulinda diyodtirozinning oksidlanib erkin radikal hosil bo’lishi bilan kachadi. Tiroksinning sintezida hosil bo’ladigan pirovino kislotasi yoki serinning qoldiqlari tireoglobulin tarkinnqoladi. Follekula hujayralari lizosomalarida joylashgan treglobulinning fermentativ oksidlanishida tiroksin qonga ozod bo’ladi.Qalqonsimobezda tiroksinning ma’lum qismi deyodaza fermenti ta’sirida deyodlanib 3,3',5,triyodtironin ( tiroksindan 5 marotobaaktiv ) hosil bo’lib qonga so’riladi. Tiroksin oqsillar bilan komplekssinning erkin holati kam miqdorda bo’ladi. Tiroksinning inaktivatsiyasi va katabalizmi boshqa yo’llari glukoronvasulfatkislota bilan konyugat-siyasidir va hamda dezaminlanishi..
Tiroksinning biosintezi va sekretsiysi gipofiz ( tireotropgarmon) va gipotalamus ( tiro0liberin) nazorati ostida kechadi. Tiroksin garmoni ning sekretsiyasi buzilishi o’g’ir hastaliklarga olib bkelishi mumkin.Agar tiroksin yetishmovchiligi yuzbersa quyidagi o’g’ir hastaliklarga olib keladi, kretinizm, miksedeme, agar ortiqchabo’lsa, tireotoksikoz yoki bazedov kasalligiga olib kelish imumkin. L- Tiroksinning (Na-tuz), kimyoviy yo’l yoki hayvonlarning qalqonsimon bezining quritilishi natijasi olingan tiroksin emas balki tireoidin deb atalib, meditsinada qo’llaniladi.Tiroksin meditsinada gipotereozni davollashda, hamda tiroksin bodibildingda orqlatuvchi sifatida ishlatiladi. Qalqonsimon bez yoki treoglobulin gidroliz qilinganda undan tarkibida yod tutuvchi bir necha konponent olinadi.Ularning bir qatoriyodlashgan tiryozinlar bo’lib, gormonal ta’sirrga ega emas, ikkinchi qatori yodlashgan tironinlar esa bezning xaqiqiy gormonlar aktivligini tashkil qiladi Aminokislota tirozin xosilalari yodlashgan tirozinlar –monoyod tirozinva diyodtirozin, asosan , tireglobulin
Tarkibida ,qisman,ozmiqdorda erkin xoldaxam uchraydi. Ular haqiqiy garmonlar sintezi uchun materialdir:tiriozin,3-monoyod tiriozin (MIT) 3,5-diyodtiriozin (DIT).
Qalqonsimon bezning garmonlari tironin strukturasiga ega va tarkibida 3 yoki 4 yod tutganaminokislatalardir. Shuningdek tiroksin
tarkibida 4 ta atom yod tutadi,u3,5,3’5’-tetra yodtironindir(T4)
Bundan tashqari , qalqonsimon bez gidrozatlaridan yoki tireoglobulindan yana birnechta yodidlangan tirioninlar ajratibolingan bo’lsa xam.ular ichida eng muhim 1952 –yili bir vaqtda ikki gruppa olimlar- angliyada Gross va Pitt-Rivers, Fransiyada Rosh ,Mishellar kashf etgan 3,5,3’ triyodtironnindir(T3).
Qavslar ichida yodlashgan komponentlarning umum qabul qilingan belgisi keltirilgan. Bu keying garmon tiroksinga o’xshash ta’sir etsa ham unga qaraganda taxminan 5 marta kuchli va hujayraga tezroq kirib ta’sir ko’rsatadi, ammo qonda uning miqdori tiroksinga nisbatan ancha kam. Qonda aylanib yuradigan gormonlarning 4/3 qismini tiroksin tashkil etadi. Yuqorida keltirilgan barcha yodlashgan birikmalaryon shohda assimetrik αuglerod atomiga egaligidan L va D shakllarida bo’ladi. Gormonal aktiv yod trioninlar l-konfiguratsiyaga ega bo’lib ular d-izomerning biologik ta’siri 10 marta kuchli
Yod elementi odam uchun zarur ma’danli moddalardan biridir. Yod yetishmasligi natijasida moddalar almashinuvi buzilib, qalqonsimon bez kattalashadi, sochlar tusha boshlaydi, tana harorati pasayadi, odam jismonan va aqliy jihatdan kuchsizlanib qoladi. Yod qalqonsimon bez gormoni tiroksinning sintezlanishi uchun kerak Yod yetishmasligi tufayli qalqonsimon bezning kasallanishi dengizdan uzoq tog‘ va tog‘ oldida yashaydigan aholi orasida ko‘p uchraydi. Buning sababi shundaki, qayd qilingan hududlardagi yod birikmalarini tuproqdan yomg‘ir suvlari yuvib ketadi va iste’mol qilinadigan mahsulotlarda uning miqdori kamayib qoladi. Dengiz mahsulotlarida yod miqdori ko‘p bo‘ladi. Dengizga yaqin joylarda yod tanaga ovqatdan tashqari havo va suv bilan ham singadi. Shunig uchun dengizlar bilan o‘rab olingan Yaponiyada aholi qalqonsimon bez faoliyati bilan bog‘liq kasalliklar bilan kam xastalanadi.
Katta yoshli odamga bir sutkada 100-200 mkg yod talab qilinadi [43] va uning 90 % o‘simlik mahsulotlari bilan qabul qilinadi. Yodga boy mahsulotlarga dengiz baliqlari, tuxum, go‘sht, dengiz o‘simliklari, sholg‘om, sarimsoq, qovun, sabzi, karam, kartoshka, piyoz, pomidor, loviya, uzum, shovul va boshqa ko‘katlar kiradi. Quyidagi jadvalda oziq-ovqat mahsulotlaridagi yod miqdori to‘g‘risida ma’lumot keltiramiz.
2-jadval