Tiroksin va uning birikmalarini molekula tuzilishi, olinishi, xossalari va ishlatilishi reja: Kirish

Tireoid gormonlar
Qalqonsimon bezning folikulalari deb ataladigan morfologik tuzilmalari sintez qilinadi. Har bir folikulasekretor funksiyasiga ega epitiliy hujayralariga o’ralgan g’ovak bo’lib uning uchi galloid deb yuritiladiga oqsil-muqasaxarid massasi bilan to’la.Kalloidning asosiy qismi tireoglobulindan iborat. Qalqonsimon bez gormonlarining biosintezi bir tomondan qondagi yodni to’plab uni organik birikma shaklida biriktirish, yodtirozinlarini kondensatsiya yo’li bilan yod trionlarigan aylantirishga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan bezning asosiy va tarkibidao’ziga xos yod tutuvchi oqsili tireoglobulinning sintezi hamda oxirida uning protiolitik gidrolizi va qonga tayyor gormonlarni ajratish bilan belgilanadi. Chunki yod almashinuvining har bosqihi ham tireoglobulin almashinuviga bevosita bog’liq bo’ladi. Keyingi vaqtlarga qadar asosan, qalqonsimon bezda yod almashinuviga e’tibor berib kelingan bo’lsa ham bu masala hali to’la hal qilingan deb bo’lmaydi. Lekin eksperimental va klinik biokimyoviy tekshirishlar uchun yodning radiaktiv izotopi J¹³¹va qalqonsimon bezda yod almashinuvining turlietaplarini to’sib qo’yadigan antireoid preparatlar qo’llanishi tufayli bu masalni hal qilishda ancha katta yutuqlarga erishildi.
Radiaktiv yod J¹³¹organizmda oddiy yod J¹²⁷kabi almashinadi ya’ni biologik ma’noda bundan farqlanmaydi.
qalqonsimon bez uch xildagi kimyoviy modda – triyodtironin, tiroksin va tirokalstitoninni ishlab chiқaradi. Triyodtironin, tiroksin kabi gormonlarning tarkibida yod moddasi ustuvor bo’ladi.
Yod organizm uchun muҳim ҳayotiy manbalardan ҳisoblanadi. Organizmda triyodtironin, tiroksin gormonlarining aҳamiyati kishining yoshiga қarab o’zgarib turadi. Ҳomiladorlik va go’daklik vaқtida nomi zikr etilgan gormonlarning faol ishtirokida organizmdagi suyaklarning (osteogenez), asab tizimi (ayniқsa, bosh miya)ning shakllanishi yuz beradi.
Katta yoshli odamlarda osteogenez va asab tizimining shakllanish jarayonlari maromiga etib ulgurgani bois қalқonsimon bez tomonidan ishlab chiқariladigan gormonlar organizmdagi energetik jarayonlarni tartibga solishda қatnashadi.
Qalqonsimon bez triyodtironin, tiroksindan tashқari tirokalstitonin ҳam ishlab chiқaradi. Ushbu gormon yordamida organizm uchun kerakli miқdordagi kalstiy moddasi to’planadi. Kalsiy suyaklar va tishlarning shakllanishida muhii

Tetrayod garmonlar – Tirozin aminokislotasining yodlangan hosilasi, barcha fiziologik xossalarni namoyon qiluvchi va qalqonsimon bezdaning hosilasidir

Tireoyod garmonlar organizmning o’sishi, rivojlanishini tartibga solib, to’qimalarning o’sishi va diferensirovkasini ta’minlaydi. To’qimalarning kislorodga bo’lgan ehteyojlarini oshirib beradi. Sistematik arterial bosimni oshirib, yurakning qisqarish chastotasi va kuchini oshirib beradi. Psixik energiya va aktivlikni, o’ylash assotsatsiyasini tezlashtirib, harakatlanish aktivligini oshirib beradi
Tireoyod garmonlar qondagi glukoza miqdorini oshirib, jigardagi glukonogenezni kuchaytiradi, jigardagi klikogenning sintezini tormozlaydi. Hamda ular toqimalar glukozani ushlashini va o’zlashtirishini ta’minlab, glikoziz jaroyoniga muhim bo’lgan fermentlar aktivligini oshiradi.Tireoyod g
armonlar lipoliz jarayonini oshirib ( yog’larning parchalanishi) yog’larning to’qimalarda yig’ilib qolishini oldini oladi.

Oqsillar almashinuvida tireoyod garmonlar ta’siri ularning konsentratsiyasi bilan bog’liq. Konsetratsiya oz paytida ular oqsillar almashinuviga anobalik ta’sir ko’rsatib, ularning sintezini kuchaytiradi va ularning parchalanishini oldini oladi, shu bilan birga ortiqcha azot balansini oshirib yuboradi. Konsetratsiya ko’p bo’lgan paytida ular oqsillar almashinuviga katalitik ta’sir ko’rsatib, oqsillar sintezini tormozlab ularning parchalanishiga sabab bo’ladi, azot balansiga mamfiy ta’sir ko’rsatadi.

Tireoyod garmonlar to’qimalarning katexolominga ta’sirini oshirib beradi. Tireoyod garmonlar toqimalarning o’sishiga va rivojlanishiga ta’siri ,samotatrop garmoni ta’siri kabidir. Jumladan tireoyod garmonlarining konsetratsiyasi samotatrop garmoni ta’sirini namoyon qilishiga katta ta’sir qiladi.

Tireoyod garmonlar miya suyagida eritropoeza jarayonini oshirib beradi.
Tireoyod garmonlar organizmda suv almashinishga ham ta’sir qilib, to’qimalarning gidrofilligini susaytirib suvning reobsorbsiyasini oshiradi.
Tiroksinning biologik ahamiyati
Tiroksin qalqonsimon bez garmoni. Tabiiy tiroksin L-izomer holatda , fiziologik aktivligi D-izomeridan 3- marotaba oshadi. Tiroksinning fiziologik ta’siri turli tumandir. U odam va hauvonlarda energetik almashinuvni oshirib ( shuningdek O2 ning yutilishi ), to’qimalarning o’sishi va diferensatsiyasiga ta’sir qiladi, yurak harakatini tartibga soladi, nerv sistemasining ta’sirchanligini oshiradi. Yerda yashovchi hayvonlar va ayrim suyaksimon baliqlarda metomarfozani namoyon qiladi. Tiroksin garmonining fiziologik ta’sirining mehanizmi asosida ,uning hujayra yadrosining retseprorlari bilan spetsifik ta’siri va RNK va oqsillarning sintez jarayoniga tartibga solish Qon plazmasida t₄ ning miqdori normal ko’rinishda bo’lsa ham(englishcha euthyroid sick syndrome)uning normal miqdori monodeyodinaza to’qimasining aktivligini susaytiruvchi turli xil dori darmonlarni qabul qilish orqali tartibga solish mumkin. Tireoyod gormonlarining mo’ljali barcha organlar hisoblanishadi. Qalqonsimon bezda tireoyod garmonlaridan tashqari ya’na yod tutmagan gormonlar ham sintez qilinadi. Bulardan biri Qalsiytonin – qon va suyaq to’qimasida qalsiyning miqdorini tartibga solib turadi. Qalqonsimon bez garmonlari ham invitro ham invivo tajribalari asosiy i, almashinuv tezligini (kislorod yutilishi va qarbonat angidrid ajralishini ) ko’ paytiradi , itbalik demining so’rilib baqaga aylanilishini metomorfozini kuchaytiradi. Oqsillar almashinuvni tezlashtiradi, qonda xolistirin va umumiy lipidlar miqdorinikamaytiradi. Siydikda keratin chiqarilishini orttiradi. Qonda Ca va P miqdorini po’paytiradi.



Xulosa
1.Qalqonsimon bez ichki sekretsiya bezlari sistemasining asosiy elementlaridan biri .Bu bez organizimning umumiy gormon balansinda muhim o’rin egallab , uning asosiy funksiyalari –o’sish ,rivojlanishva moddalar almashiuvini boshqarishga kuchli ta’sir ko’rsatib turadi.
2. Tirozin hosilasi. Tiroksin suvda va quruqlikda yashovchilar hamda ba’zi suyakli baliqlar mas., kambalada metamorfozni, issiq qonli hayvonlar va odamda moddalar almashinuvini, issiklik ishlab chiqarilishi, to’qimalarning o’sishi va yangilanishini kuchaytiradi. Tiroksin sintezi va sekretsiyasini gipofizning tireotrop gormoni (TTG) boshqaradi.
3. Xramtagrafiya va elektrofarezning brogan sari mukammalashashayotgan modifikatsiya lari,oqsil ximyasining periparativva analitik usullari 50-yillardan boshlab insulinva juda ko’p gipofiz garmonlarini izolirlash,ularningaminokislata tarkibi tartibini belgilash imkoniyatini berdi.
4. Dengiz mahsulotlarida yod miqdori ko‘p bo‘ladi. Dengizga yaqin joylarda yod tanaga ovqatdan tashqari havo va suv bilan ham singadi. Shunig uchun dengizlar bilan o‘rab olingan Yaponiyada aholi qalqonsimon bez faoliyati bilan bog‘liq kasalliklar bilan kam xastalanadi.Qalqonsimon bezning folikulalari deb ataladigan morfologik tuzilmalari sintez qilinadi. Har bir folikulasekretor funksiyasiga ega epitiliy hujayralariga o’ralgan g’ovak bo’lib uning uchi galloid deb yuritiladiga oqsil-muqasaxarid massasi bilan to’la.Kalloidning asosiy qismi tireoglobulindan iborat.
5. Gormonlar biosintezi haqidagi malumotlar ularning strukturasi ni o’rganish bilan parallel ravishda rivojlanib kelmoqda .Ximyaviy tuzilishi ma’lum bo’lgan garmonlrning organizmda sintezlanish yo’li ham ravshan. Bu masalada faqta prinstipial axamiyatga ega bo’magan ba;zi detallarni aniqlashgina qolgan deb hisoblash mumkin