To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

2. Shayboniylar davlatining markaziy va mahalliy boshqaruvi.
3. Shayboniylar davlatida harbiy qo‘shin va soliq tizimi.
4. Shayboniylar davlatining huquq tizimida.
Shayboniylar davlatining tashkil topishi va
ijtimoiy tuzumi
Balxash ko‘li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining 
quyi oqimlarigacha bo'lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti 
qipchoq deb atala boshlandi. Qipchoqlar va boshqa turkiy qabilalar 
hukmronligi ostida bo'lgan bu hududni 1236-yilda Botuxon o'zining turk 
mug‘ul qo'shinlari bilan egalladi. Tarixda Oltin 0 ‘rda deb atalgan bu 
davlat XIV asr boshlarida ikki qismga boiinib ketadi. Sharqiy qismi Oq 
0 ‘rda tarixiy manbalarda “0 ‘zbeklar mamlakati” deb ham yuritilgan. XV 
asrning o'rtalariga kelib, Jo‘jixonning beshinchi o ‘g‘li Shayboniy 
urug‘idan bo'lgan Abulxayrxon (1412-1468-y) ko'chmanchi o'zbeklar 
davlatiga asos soladi. Bu davrda temuriylar hukmronlik qilayotgan 
Movarounnahrda o ‘zaro feodal urushlar nihoyatda kuchayib ketgan edi. 
Bundan foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o ‘rta oqimidagi bir 
qancha shaharlami Xorazmning bir qismini bosib olib, temuriylar 
davlatining yon qo‘shnisi bo‘lib qoladi. Abulxayrxonning vafotidan keyin 
inqirozga uchragan bu davlat XV asrning 80-yillarida Muhammad 
Shayboniyxon (1481-1510) tomonidan qayta tiklanadi.
Shayboniylar 
davlatining 
asoschisi 
Muhammad 
Shohbaxt 
Shayboniyxon iste'dodli shoir va zamonasining o'qimishli, bilimdon 
kishilaridan biri edi. U taxtga o ‘tirmasdan oldin Buxoroda yashab, madra- 
sada ta’lim oladi. Mashhur ilohiyot olimi Muhammad Xitoiy uning ustozi 
bo‘lgan. Tarixchi olimlardan Kamoliddin Binoiy va Muhammad Solih 
“Shayboniynoma” asarida Shayboniylar davlatining tarixi haqida hikoya 
qiladi. Movarounnahrdagi temuriylar saltanatini zaiflashib borayotganidan 
foydalangan Shayboniyxon 1497-yil Samarqandga yurish qilib, Buxoroni 
jangsiz egallagan. 1500-yil Samarqandni ham jangsiz qo‘lga kiritgan. 
Samarqand hokimi Sulton Alining onasiga uylanadi. Asta-sekin qarshi va 
G ‘uzor 
shaharlari 
ham 
shayboniylar tomonidan 
bosib 
olinadi. 
Movarounnahming ikki yirik shaharlami Buxoro va Samarqandni jangsiz
109

---

Shayboniyxonnning qo'Iiga o ‘tishi, uning nafaqat tajribali sarkarda balki 
yetuk davlat arbobi va aqlli siyosatchi ham ekanligini ko'rsatadi. 1501-yil 
Toshkentga yurish qilib ko‘plab qal'alalami qo‘lga kiritadi. Shu yillarda 
Shayboniyxon qo‘shinlari 0 ‘ratepa, Shosh, Shohruhiya, Sayramni 
egallaydi. 1503-1504-yillarda Xorazmga yurish qilib, 1505-yil Xorazmni 
bosib olgan. 1507-yil Xurosonni bosib oladi. Shayboniyxon zamondoshlari 
tomonidan «Xalifa ur-Rahmon» va «Imom az-zamon» deb ulug‘langan. 
Shayboniyxon 
Movarounnahr 
va 
Xurosonni 
o ‘zbek 
sultonlariga 
“suyuorg‘ol” sifatida taqsimlab bergan edi. Keyin Shayboniyxon Eronni 
zabt etishga intilgan jangda vafot etadi. Taxtga amakisi Ko'chkunchixon 
o ‘tiradi (1510-1529). Undan keyin uning o ‘g ‘li Abu Saidxon (1529-1533) 
o'tiradi.
Buxoro viloyati hukmdori Ubaydullaxon hokimiyatni qo‘lga oladi. 
(1533-1539). Buxoro viloyati har tomonlama rivojlanadi. Poytaxt Samar- 
qanddan Buxoroga ko‘chiriladi. Shundan so‘ng Shayboniyxon davlati 
Buxoro xonligi deb atala boshladi. Shayboniylar davlatining so‘nggi vakili 
Pirmuhammad ibn Sulaymon bo‘lgan 1601-yil Pirmuhammaddan keyin 
Buxoro taxti Ashtarxoniy (Joniylar) qo‘liga o ‘tadi.
Shayboniylar davlatida jamiyat hayotida, davlat boshqaruvida tutgan 
o ‘miga, mavqeiga qarab quyidagi bir necha ijtimoiy tabaqalami ajratish 
mumkin:
1. Oliy tabaqa, unga xon va uning yaqinlari, o ‘zbek sultonlari, yirik 
saroy amaldorlari (vaziri-vuzaro) kirgan. Davlat boshqaruvini ana shu 
ijtimoiy tabaqa amalga oshirgan.
2. Umaro-harbiy-ma’muriy amaldorlar, yirik sarkardalar, viloyat 
hokimlari, qo‘shin va qabila boshliqlari. Mahalliy boshqaruv ular qo‘lida 
bo‘lgan;
3. Ulamolar-yirik din peshvolari, shayxlar, xojalar. Ular nafaqat diniy 
balki dunyoviy boshqaruvda ham faol ishtirok etganlar.
4. Fuzalo. Jamiyat madaniy-ma'naviy hayotini aks ettirgan ijtimoiy 
tabaqa olimlar, shoirlar va boshqalar.
5. Raiyat. Jamiyatda asosiy ishlab chiqaruvchi, moddiy boylik 
yaratuvchi, xazinaga soliq to‘lovchi ijtimoiy tabaqa bo‘lib, ularga 
do‘kondorlar, hunarmandlar, o ‘rtahol dehqonlar va chorvadorlar, yollanib 
ishlaydigan aholi kirgan.
6. Qullar. Qullar asosan harbiy talonchilik yurishlari paytida asirga 
tushirilgan, o ‘lja qilib olingan kishilar tashkil etgan. Ma'lum haq evaziga 
ular ozod bo‘lishi mumkin bo‘lgan. Qullar mehnatidan saroy da, yirik 
amaldorlar va ulamolarni xo‘jaliklarida foydalanishgan.
no

---

Xonlik iqtisodining asosiy tarmoqlari qishloq xo‘jaligi (dehqonchilik 
va 
chorvachilik) 
savdo-sotiq 
va 
hunarmandchilik 
hisoblangan. 
Shayboniylar davrida yer egaligining asosiy tarmoqlari mavjud edi.
1. Mulki sultoni - davlatga qarashli yerlar.
2. Mulki xolis- xususiy shaxslarga tegishli.
3. Vaqf -
diniy 
mahkamalarga, 
madrasa 
va 
masjidlarga, 
qabristonlarga qarashli yerlar.
4. Qishloq jamoalari egalik qiladigan yerlar.
Mehnat qiladigan kishilaming asosiy qismi kambag‘al qishloq aholisi 
bo‘lib, ular ijaraga olingan yerda dehqonchilik qilib kun kechirgan. 
Manbalarda keltirilishicha, bu davrda bug‘doyning 10 xil navi, arpa, 
jo ‘xori, mosh, no‘xot, makkajo‘xori va sabzavot, poliz ekinlari, sholi, 
paxta yetishtirilgan.
Dehqonchilik uchun qulay bo'lgan hosildor yer maydonlari bepoyon 
yaylovlar xon va uning yaqinlari, yirik harbiy-ma'muriy amaldorlarga 
qarashli edi. Bu davrda iqto, suyurg‘ol va tanho kabi xususiy yer egaligi 
keng tarqalgan. harbiy-ma'muriy amaldorlarga yirik din peshvolariga 
davlat oldidagi xizmatlari uchun beriladigan bunday yerlarda asosan, 
yersiz kambag‘al dehqonlar yollanib ishlaganlar.
Chorvachilik qishloq-xo‘jaligida yetakchi tarmoq sifatida katta 
ahamiyatga ega edi.
Yirik va mayda tuyoqli hayvonlami boqish, yilqichilik, tuyachilik 
ancha rivojlanadi. Yarim ko‘chmanchi hayot kechiruvchi o ‘zbek qabilalari 
boshliqlari, yirik chorvador boylar, shuningdek, xon va saroy amaldorlari, 
harbiy-ma'muriy mansabdorlar, din peshvolari tog‘ va tog‘ oldi 
tumanlarida, dashtlarda katta-katta yaylovlarga ega boiganlar.