To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Shayboniylar davlatida harbiy qo‘shin va soliq tizimi
Mamlakat siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida yirik sarkardalar, 
qo‘shin boshliqlarining o ‘mi katta edi. Ichki va tashqi xavfni bartaraf 
etishda, yangi yerlarni bosib olish uchun qilinadigan istilochilik
112

---

yurishlarida 
qo‘shinlaming 
soni, 
harbiy 
tayyorgarligi, 
qo‘shin 
boshliqlarining qo‘mondonlik mahorati katta ahamiyat kasb etardi.
Shayboniylar qo'shini asosan otlik va piyoda askarlardan tashkil 
topgan. Qo‘shin urushda o ‘q-yoy, uzun, nayza, qilich, gurzi, uzun dastali 
jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy hujum qurollaridan 
foydalangan. Abdullaxon II davrida qo‘shin xorijdan keltirilgan pilta 
miltiqlardan qurollantirilgan. Shayboniylar qo‘shinida navkarlar himoya 
uchun qalqon (sipar)dan foydalanganlar, hamda temir simdan mayda qilib 
to‘qilib, usti ipak va baxmal mato bilan yopilgan sovut-jovshan (forscha 
baxtar) yoki jiba (jeva) - temir yoki po‘latdan ishlangan maxsus kiyim 
kiyib jang qilganlar. Abudllaxon II davrida Yevropadan keltirilgan jovshan 
(sovut) ham bo‘lgan. Urushda yaroq va o ‘q o ‘tmasligi uchun otlar ustiga 
maxsus yopinchiq gejm (kejim) yopishgan.
Qo'shin tarkibida naftandozlar, manjaniqchilar va tosh otuvchilar 
ham bo‘lib, ular shahar va mudofaa qo‘rg‘onlarini egallashda katta o ‘rin 
tutgan. XVI asrning 2-yarmidan boshlab Abdullaxon II qo'shinida chet 
ellardan keltirilgan kichik zambaraklar paydo bo‘ladi.
Qo'shin tarkibi, uning jangovor saflanishi, jang qilish tartibi, 
Chingizxon va Amir Temur qo'shinlari harbiy tuzilishi, urush taktikasiga 
asoslangan bo‘lib, unga Shayboniyxon davrida ko'chmanchi o ‘zbeklarga 
xos bo‘lgan bir qancha yangi jang usullari kiritildi. (Turlama).
Shayboniylar qo'shini asosan, qalb (kavl) deb ataluvchi markaziy 
qism, barong‘or (o‘ng qanot) vajavong'or (so‘l qanot) qismlaridan hamda 
xirovul (qo‘shinning orqa qismi)dan tashkil topgan. Ularga xonning o ‘zi 
va tajribali o ‘zbek sarkardalari boshchilik qilgan.
Qo‘shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda o ‘g ‘lon deb 
yuritilgan.
Qo‘shini oldida manglay (avangard) deb ataluvchi harbiy qism yarim 
doira shaklida saf tortib borgan. Uning oldida esa tez harakatlanuvchi 
kichik jangovor qism - ilg'or bo‘lgan. Shayboniylar qo‘shinida umumiy 
qism oldida boruvchi «qoravul» deb atalgan maxsus qism, qo‘shinining 
o ‘ng va so‘l qismlari oldida boruvchi "kichik" g ‘o ‘l deb yuritilgan 
bo‘linmalar va ortidan boruvchi maxsus yordamchi bo'linma-chanoh 
bo'lgan.
Qo‘shin tarkibida tug‘chi qism, ya'ni bayroq ostida ehtiyotda 
turuvchi (tug‘ni qo'riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovor harbiy 
boiinm a hamda zabongilari - ya’ni dushman tomonidan yashirin ravishda 
“til” tutib keluvchi maxsus boMinma va xabarchi-dushman to‘g ‘risida 
umumiy ma’lumot keltiruvchi bo‘linmalar ham bo‘lgan.
из

---

Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari 
o ‘tkaziladigan maxsus joy-bargoh hozirlashgan.
Qo‘shinda saralangan o ‘zbek navkarlaridan tuzilgan xonning 
qo'riqchilari ham katta rol o‘ynagan.
Shayboniylar 
qo‘shini 
ham 
Chingizxon 
va 
Amir 
Temur 
qo‘shinlaridek 10 minglik korpuslar - tumanlarga bo‘lingan. Unga Nuyon 
deb ataluvchi harbiy sarkarda boshchilik qilgan. Tumanlar o ‘z navbatida 
minglik, yuzlik, o ‘nliklarga bo‘lingan.
Qo‘shinni jangga hozirlash, ularning maoshini to‘lash va boshqa 
tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor - tavochi shug‘ullangan. Qo‘shinni 
qurol-yarog' bilan ta'minlashga ma'sul bo‘lgan amaldorlar -jevachi bo‘lib, 
u xonning qurol-aslahalariga ham javobgar bo‘lgan.
Harbiy amaldorlar va navkarlarga xazinadan beriladigan yillik 
maoshdan tashqari harbiy yurishlar paytida qolgan kiritiladigan oljadan 
ham berib turilgan.
Shayboniylar davrida 40 dan ortiq turli soliq va jarimalar mavjud 
bo‘lgan. Soliq tolovchi aholi fuqaro (raiyat) deb yuritilgan va ulardan 
soliqlardan tashqari jarimalar ham undirib olingan.
Yerdan olinadigan asosiy soliq xiroj bo‘lib, u ishlab chiqarilgan 
mahsulotning 5/1 miqdorida pul yoki mahsulot bilan olingan.
Zakot soligl savdogarlar va chorvadorlardan olinib, uning hajmi 
40/1 miqorida boigan.
Shahar aholisi hunarmandlar va do‘kondorlar maxsus soliq - tamg‘a 
tolaganlar. Yirik boylar va so‘dxo‘rlarga tegishli savdo rastasida 
do‘konlami ma'lum haq evaziga ijaraga olib, o ‘z mahsulotlarini sotganligi 
uchun taxti joy (tagjoy) deb ataluvchi soliq tolangan.
Boshqa dingan mansub savdogarlar o ‘z mahsulotlarining 5/1 qismini 
juzya soligl tarzida tolaganlar.
Bu davrda yana ixrojot, tog‘ar, ulufa-ko‘nalg‘a, begar, madadi 
lashkar, boj, tansuqot, tuxfa va boshqa soliqlar mavjud bo lib, ularning 
ko‘pchiligi butun o ‘rta asrlar davriga xos edi. Raiyat soliqlami tolashdan 
tashqari turli ishlarga mudofaa inshootlarini, sug‘orish tarmoqlarini tiklash 
kabilarga majburan jalb etilgan.