Tofiq quliyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
gördü ki, padşah dönüb quduz köpəyə” (“Nüşapəri
xanımın nağılı”) [167, 188]. 127 İdiomların özünəməxsus mənalarını təyin edərkən, ilk növbədə, dilin birləşmənin semantikasını üzə çıxaran, formalaşdıran struktur vahidlərinə diqqət yetirmək lazımdır. Bu baxımdan idiomların komponentləri əhəmiyyətli funksiya daşıyır. Ümumiyyətlə, idiomların bəzilərinin ümumi semantikasının onların komponentlərinin zəifləmiş mənalarından doğması fikrini irəli sürmək olar. Məlumdur ki, idiomların mənasından fərqli olaraq sözlərin mənası morfemlər əsasında müəyyənləşdirilir. İdiomun tərkibindəki hər bir komponent müəyyən morfem əsaslıdır və onun mənası bu morfemə görə aydınlaşır. Həmin məna sözlərin lüğəvi mənasıdır. Sözdə isə bir ümumi və müxtəlif sayda xüsusi mənalar olur. Ümumi məna dilə, xüsusi məna isə nitqə şamil edilir. “Mürəkkəb frazeoloji bütöv xüsusi semantik kateqoriyadır. O, nitqdə də belə bir funksiya daşıyır. Bu bütövün elementlərini bir- birindən ayırmaq, onların arasındakı bağlılığı yox etmək mümkün deyildir” [33, 93]. Digər tərəfdən, “idiomatiklik dil vahidlərinin (söz, söz birləşməsi, cümlə) bütövlükdə 128 mənası ilə onları təşkil edən ayrı-ayrı komponentlərin mənasının müvafiq gəlməməsidir. Dil vahidlərinin komponentləri arasında formal və semantik əlaqə yaranmış olur. Komponentlərin ilkin forma, vəzifə və məzmunun itməsi ilə bütöv tərkib tamamilə fərqli məna və vəzifə kəsb etmiş olur” [5, 7]. Komponentlərə münasibət göstərilən bu iki elmi fikirdə həm üst-üstə düşmə, həm də fərqli mövqe vardır. Zənnimizcə, “bütövün elementlərini bir-birindən ayırmaq, onların arasındakı bağlılığı yox etmək mümkün deyildir” fikrini irəli sürən M.Mirzəliyeva komponentlərin semantik yükünün müəyyən dərəcədə bütövün semantikasında açıq və ya gizli şəkildə yer almasını qəbul etməklə haqlıdır. “Dil vahidləri arasındakı formal və semantik cəhətdən əlaqənin itməsi nəticəsində idiomatiklik yaranmış olur” müddəasında isə bütövün əmələ gəlməsi üçün komponentlərin mövcudluğunun əsas şərt olması fikri ilə ziddiyyət vardır. Komponentlər ilkin forma, vəzifə və məzmununu eyni zamanda, eyni anda itirə bilməz. Məsələn, ingilis dilində out of heart, Purple Heart, 129 Achilles’s heel, in the seventh heaven, be a low into, Draconian laws, till the last; Azərbaycan dilində qarğa məndə qoz var, zəhər tuluğu, bir oğlandır ki, çayda balıq yan gedər, qana qan eləmək, ilanı Seyid Əhməd əli ilə tutmaq kimi idiomlarda komponentlərin semantik yükü və semantik əlaqələri vardır. Komponentlərdən heç biri ilkin formasını itirməmişdir. Onların ilkin vəzifələrinin itirildiyini demək də doğru olmazdı. Ayrılıqda işlənərkən bu birləşmələrin komponentlərinin semantik yükündə dəyişmə baş verir və nəticədə həmin komponentlərdə yeni xüsusiyyət, məzmun yaranır. “İdiomun ayrı-ayrı komponentlərinin mənası ilə bütövün mənası müasir dövrlə əsla əlaqədar olmur. Başqa sözlə, idiomun məna motivliyi itmiş olur. Bir oğlandır ki, çayda balıq yan gedər ifadəsindəki əsas fikir oğlanın yaxşı olmasıdır. “Yaxşı” mənası çay, balıq, yan, getmək məfhumları ilə əsla əlaqədar deyildir. Deməli, idiomun tərkibindəki sözlər yalnız birlikdə ümumi məna kəsb edir, bütövün daxilində öz əvvəlki leksik-semantik və qrammatik əlamətlərindən məhrum 130 olur. Odur ki, çox zaman sözün mənası deyil, özü, funksiyası (məhz idiomun tərkibində işlənməsi) kifayət edir” [5, 8-9]. Əvvəla, bütövün mənasının komponentlərin mənası ilə müasir dövrdə əlaqəsi haqqında danışmaq düzgün deyildir. Bu əlaqə başqa dövrdə, keçmişdə də eyni cür olmuşdur. İkincisi, bütövün tərkibində oğlan sözü öz mənasını saxlamışdır. İdiomun ona yuxarıda verilmiş tərifi əsas götürülərsə, o halda idiom kimi çayda balıq Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|