Tofiq quliyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
catch neither “bir əldə iki qarpız saxlamaq olmaz”, a bird
in the hand is worth two in the bush “soğan olsun, nağd olsun”, one swallow doesn’t make a summer “bir gül ilə yaz olmaz”, there is one good wife in the country, and every man thinks he has her “heç kəs öz ayranına turş deməz”; 12. Tərkibində fəza cisimləri ilə bağlı sörlər olan idiomlar. Məsələn: make hay while the sun shines “dəmiri isti-isti döyərlər”, to cry for the moon “mümkün olmayan şeyi tələb etmək”, what does the moon care if the dogs bark at her? “it hürər, karvan keçər”, to have one’s star in the ascendant “uğur qazanmaq”; 13. Tərkibində od ilə bağlı sözlər olan idiomlar. Məsələn: a burnt child dreads the fire “ilan vuran ala çatıdan da qorxar”, out of the frying pan into the fire “yağışdan çıxıb yağmura düşdük”, to heap coals of fire on smb’s head 149 “yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir, yamanlığa yaxşılıq nər kişinin işidir”, fiddle while Rome is burning “başqasının bədbəxtçiliyinə sevinmək”, to burn one’s ships “keçmişlə vidalaşmaq”, all the fat is in the fire “işlər pisdir”. 14. Tərkibində geyimlə bağlı sözlər olan idiomlar. Məsələn: to fit like a glove “üstünə biçilmək / əyninə oturmaq”, to get / have / keep smth up one’s sleeve “gizli bir fikri və yaxud planı olmaq / ehtiyatda (boxçada) bir şey saxlamaq”, to be in smb’s shoes “bir kəslə eyni vəziyyətdə olmaq / özünü kiminsə yerinə qoymaq / başqasının vəziyyətini başa düşmək”, on a shoestring “az məbləğ pul ilə işə başlamaq / bir işi özünü sıxaraq (pul barədə) görmək”, to get one’s knickers in a twist “bərk əsəbiləşmək / acıqlanmaq / özündən çıxmaq / tumanını başına çevirmək”, to tighten one’s belt “qənaət etmək / özünü sıxmaq”, to fill smb’s shoes “bir kəsin yerini tutmaq”, to pull one’s socks up “qolunu çırmalayıb işə girişmək / işi daha yaxşı görmək üçün ciddi-cəhdlə çalışmaq”, to wear the trousers (pants) “evin kişisi olmaq 150 (qadın haqqında) / kişini (ərini) qapazaltı etmək / evdə hökmranlıq etmək”, to talk through one’s hat “sayıqlamaq”, a wet blanket “darıxdırıcı adam / basgasının kefinə soğan doğrayan”, to keep under one’s hat “bir şeyi gizli saxlamaq / heç kimə heç nə deməmək”, to blow / knock smb’s socks off “bir kəsi təəccübləndirmək / şoka salmaq / çaşdırmaq”, to lose one’s shirt “var-yoxdan çıxmaq / çox pul itirmək”, in stitches “qəşş etmək / gülməkdən ürəyi getmək / qarnını tutana qədər gülmək”. Qeyd olunanlar tematik qrupların yalnız bir qismini təşkil etsə də, semantik qrupların müxtəlifliyi və rəngarəngliyi haqqında müəyyən məlumat verir. A.Rayxşteyn frazeoloji vahidlərdə, xüsusən idiomlarda ikiqat antroposentrizmin mövcud olduğunu bildirir və bunu belə vahidlərin yaranma və istifadədə insanla bağlılığı ilə izah edir [133, 32]. İdiomların komponentlərinin semantikası və onların bir bütöv kimi mənasında insanla bağlılıq kifayət qədər aydın görünür. Ümumiyyətlə, insanla bağlı idiomlar həm ingilis, həm də 151 Azərbaycan dilində müəyyən sistem təşkil edir. Bu sistem dildə linqvistika və ekstralinqvistik amillərin təsirini üzə çıxarır. Y.Arsentyeva bu sistemin, dil mənsubluğundan asılı olmayaraq, insan kollektivinə mənsub olan ümumi xüsusiyyətləri, eləcə də sırf ekstralinqvistik amillərlə bağlı cəhətləri ifadə etməsi qənaətinə gəlmiş, sistem daxilində idiomların insanın fiziki, psixi vəziyyətini, fəaliyyətini, davranışını, maddi vəziyyətini göstərən semantik qruplarını ayırmışdır [90, 4-5]. Son dövrlərdə idiomların semantik xüsusiyyətləri kifayət qədər aktual problemlərdən birinə çevrilmişdir. Bu sahədə müqayisəlı tədqiqatlara daha çox diqqət verilir. Belə tədqiqatlar son nəticədə həm də dil ilə mədəniyyət arasında münasibətlərin, mədəniyyətlər arasında fərqli və oxşar xüsusiyyətlərin üzə çıxarılmasına xidmət edir [52, 58, 65, 83, 90, 131, 133, 137]. Tədqiqat işlərində idiomların semantikasının ümumi məsələləri ilə yanaşı, onların semantik kateqoriyaları, semantik təşkili, 152 semantikası ilə quruluşu arasındakı münasibətlər də araşdırılır. İdiomların semantikası mürəkkəb xüsusiyyətlərə malikdir. Hər bir idiomun semantik mürəkkəblik dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi xüsusi yanaşma və təhlil tələb edir. Müəyyən iki dildə oxşar struktur, ortaq nüvə elementi əsasında formalaşan idiomların semantikası heç də həmişə eyni olmur. Hər bir idiomun mənası minimal semantika daşıyan komponentlərin mənaları zəminində təyin olunur. Lakin bu, o demək deyildir ki, idiomun semantik quruluşu, elementləri bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı asılılıqda olan mikro sistem kimi təsəvvür edilə bilməz. İdiomların semantikası onu təşkil edən komponentlərin semlərinin birləşmə xüsusiyyətlərindən asılıdır. İdiomun mənası onun komponentlərinin mənalarının mexaniki cəmi kimi təzahür etmir. Bu məna daha arxa planda qalan minimal məna komponentlərinin, semlərin özünəməxsus cəmidir. İnsan xarakteri onun əxlaq və davranışına xas xüsusiyyətlərin toplusudur. Xarakter mənfi və müsbət 153 cəhətlərə malik olur. Ona görə də idiomları insan xarakterinin mənfi və müsbət cəhətlərinin ifadəçisi kimi iki yarımqrupa ayırmaq olar. Satqınlıq, zülmkarlıq, məddahlıq, kobudluq, arsızlıq, qiybətçilik, ikiüzlülük, yaltaqlıq, biganəlik, xəsislik, yalançılıq və s. keyfiyyətlər insan xarakterinin mənfi cəhətlərini təşkil edir. İstər Azərbaycan dilinin, istərsə də ingilis dilinin idiomatikasında insan xarakterinin mənfi cəhətlərini ifadə edən xeyli sayda idiom vardır. “İdiomatik sistemin mənfi mənaya doğru meyli, ümumi semantik assimetriyası adamların mənfi hadisələrə emosional və nitq reaksiyası nəticəsində baş verir. Kəskin mənfi emosional vəziyyətdə hadisəyə münasibət bildirilərkən hazır sabit söz kompleksindən daha çox istifadə edilir” [132, 6]. İdiomları semantik qruplarda birləşdirərkən onların ifadə etdiyi bütöv məna əsas götürülür. İnsanın əclaflıq, satqınlıq, rəzillik kimi mənfi xarakterik xüsusiyyətini bildirən ingilis idiomlarına aid aşağıdakı nümunələri göstərmək olar: ing. paint somebody black, crowd the |