Tofiq quliyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
рукава [155, 278-279]. A.A.Şaxmatovun müxtəlif tipli
bölünməz söz birləşmələrinin mənası ilə qrammatik 36 xüsusiyyətləri arasındakı əlaqə haqqında fikirləri həm frazeologiya, həm də sintaksis üçün bu gün də əhəmiyyətli hesab edilir. Frazeologiya problemləri L.V.Şerba və Peterburq dilçilik məktəbinin nümayəndələrinin əsərlərində də geniş araşdırılır. Frazeologiyanın dil sistemi anlayışı, nitq fəaliyyəti və dil materialı ilə əlaqədar öyrənilməsi məhz L.V.Şerbanın adı ilə bağlıdır. O, dil hadisələrinin üç aspektini fərqləndirir: 1) danışıq (nitq fəaliyyəti) və dərketmə; 2) lüğət tərkibi və qrammatikanın daxil olduğu “dil sistemi”; 3) müəyyən konkret vəziyyətdə bütün deyilən və dərk edilənlərin məcmusu kimi özünü göstərən “dil materialı”. L.V.Şerbanın fikrincə, dil sistemi və dil materialı – nitq fəaliyyəti prosesində olan bütövlüyün sadəcə olaraq müxtəlif aspektləridir [157, 176]. Müəllif bütöv mənası olan sabit birləşmələri sintaktik üsulla yaranmış mürəkkəb 37 sözlər hesab etmiş və onları lüğət tərkibinə və bununla da dil sisteminə aid etmişdir. L.V.Şerbaya görə, sözlərin birləşməsi o zaman söz birləşmələri formasını alır ki, birləşmənin hər iki elementi fikrin predmetini ifadə edən sözlərlə eynilik təşkil edir. Frazeologiyanın dilçilik elminin müstəqil sahəsi kimi əsaslandırılması ilk dəfə Y.D.Polivanov tərəfindən keçən əsrin 20-ci illərində irəli sürülmüşdür. O, mənaca sözə bərabər tutulan sintaktik birləşmələri frazeologiyaya aid etmiş və əminliklə bildirmişdir ki, dilçilik ədəbiyyatında gələcəkdə frazeologiya müstəqil bir sahə kimi öz yerini tutacaqdır [116, 63]. Frazeologiyanın əsas anlayışlarının dərin səciyyəsini V.V.Vinoqradov vermişdir. V.V.Vinoqradovun dilçiliyə daxil etdiyi “frazeoloji vahid” termini göstərir ki, sabit söz birləşmələri dilin hazır vahidlərinə aiddir, nəsildən nəslə ötürülür və nitq fəaliyyəti praktikasında ənənəyə görə formalaşır. Dilçilik ədəbiyyatında V.V.Vinoqradovun frazeologiya sahəsindəki tədqiqatları geniş araşdırıldığına və ətraflı şərh edildiyinə görə biz təkcə onu qeyd etməklə 38 kifayətlənirik ki, bu görkəmli alim rus dilindəki müxtəlif tip sabit söz birləşmələri haqqında orijinal və məhsuldar təlim yaratmış, frazeologiya ilə bağlı tədqiqatlarında yeni prinsipləri irəli sürmüşdür. Frazeologiyanın transdilçilik təbiətindən bəhs edən K.Abdullayev və İ.Həmidov yazırlar: “Frazeoloji vahidlərin sabitliyi həmin vahidlərin nitqdə əsrlər boyu dəyişməz şəkildə işlədilməsi ilə yaranır. Bu prosesdə böyük həcmli mətnlər (atalar sözləri və s.) ixtisar olunaraq, frazeoloji vahid şəklinə düşür (Он бьет баклуши, а ты развесил уши; Собаку съел, а хвостом подавился)” [85, 150]. Elmi ədəbiyyatdan məlumdur ki, ingilis dilinin frazeologiyası bu dilin daşıyıcıları olan alimlər tərəfindən indiyə qədər kifayət qədər sistemli şəkildə öyrənilməmişdir. Təsadüfi deyildir ki, bu münasibətlə N.N.Amosova yazır: “İngilis və amerikan dilçiliyində bu dilçilik təlimi (frazeologiya – T.Q.) ümumiyyətlə yoxdur... İngilis və amerikan dilçiliyində idiomatika probleminin elmi cəhətdən işlənməsi bəzi “ifadələr” 39 lüğətində, yaxud dil üzrə praktik vəsaitlərdə giriş xarakterli qeydlərlə məhdudlaşır” [88, 11]. İngilis dilinin frzeologiyasının tədqiqi daha çox N.N.Amosova, A.V.Kunin, İ.V.Arnold, A.İ.Alyoxina, N.D.Şmelyov kimi rus alimlərinin adı ilı bağlıdır. N.N.Amosova özünün məşhur “İngilis frazeologiyasının əsasları” kitabında frazeologiyaya aid tədqiqatların prinsiplərini belə müəyyənləşdirmişdir: 1) frazeoloji materialın öyrənilməsinin ilk mərhələsi sinxron xarakterli olmalıdır; 2) frazeoloji materialın araşdırılması metodu mümkün qədər obyektiv olmalıdır; 3) bu metod seçilərkən həmin dilin konkret özünəməxsusluğuna üstünlük verilməlidir; 4) ingilis dili analitik struktura malik olduğuna görə bu dildə söz birləşmələrinin komponentləri arasında əlaqənin özünəməxsusluğu nəzərə alınaraq sözlərin konseptual əlaqəsi ön plana çəkilməlidir; 5) araşdırmaların hər bir mərhələsində kontekstual metod nəzərə alınmalıdır [88, 20]. 40 İngilis dilinin frazeologiyasının tədqiqi sahəsində A.V.Kuninin əməyi xüsusilə qeyd olunur. Onun tərtib etdiyi “İngiliscə-rusca frazeoloji lüğət” dəfələrlə nəşr olunmuşdur. Həmin lüğətin “Dilçilik təlimi kimi ingilis frazeologiyasının əsas anlayışları” adlanan müqəddiməsi indi də bu sahədə aparılmış fundamental tədqiqatlardan sayılır. Müasir ingilis dilindəki frazeoloji vahidlərin yaranmasını tədqiq edən A.V.Kunin onların struktur- semantik təhlilini də vermişdir. Burada o, frazeoloji eyniləşdirmə metodlarından çıxış edərək variantlı və struktur sinonimlik, frazeoloji kontakt problemi, frazeoloji vahidlərin struktur-semantik tipləri və s. məsələlərin həllini vermişdir [121, 29-51]. Dilçilik elminin böyük və maraqlı sahələrindən biri olan frazeologiya ilə bağlı aparılmış araşdırmalar artıq müəyyən nəticələr vermişdir. Bununla belə, bu sahədə öyrənilməmiş məsələlər hələ kifayət qədərdir. Azərbaycan dilçiliyində indiyə qədər frazeologiya probleminin öyrənilməsinə, frazeologiya məsələsinin bir sıra ümumi və xüsusi cəhətlərinin aydınlaşdırılmasına 41 həsr edilmiş əsərlərin Azərbaycan dili frazeologiyasının inkişafındakı rolunu, əhəmiyyətini heç bir şəkildə azaltmamaqla demək olar ki, Azərbaycan frazeologiyası həmin tədqiqatlarda ətraflı əhatə olunmamış, ümumi frazeoloji problemlər müfəssəl həllini tapmamışdır. Azərbaycan dilinin frazeologiyası onun yaranma qanunauyğunluqları baxımından, başqa xalqların frazeologiyası ilə ümumi və fərqli cəhətlərinin olub- olmaması və onların üzə çıxarılması baxımından hərtərəfli kontrastiv, müqayisəli tədqiqatlara cəlb olunmamışdır. Bir neçə əsər istisna olunmaqla bu sahədə, xüsusilə də onun qohum olmayan dillərin frazeologiyası ilə müqayisəsi sahəsində əsaslı iş görülməmişdir. Halbuki məhz müxtəlifsistemli dillərin frazeologiyasının müqayisəli şəkildə araşdırılması onların linqvistik mahiyyətinə və təbiətinə dərindən nüfuz etməyə imkan verir. İngilis və Azərbaycan dillərinin frazeologiyasının əhatə dairəsi haqqında fikir ayrılıqları dilçilər arasında bu gün də davam etməkdədir. Onların bir qismi yalnız dar mənada frazeologizm anlayışından çıxış edərək idiomları, 42 digər qismi həm də frazeoloji birləşmələri, üçüncü qismi isə frazeologizm anlayışını geniş mənada götürərək, frazeoloji ifadə və ibarələri, ekspressivlik-emosionallıqla yüklənmiş terminoloji birləşmələri də frazeologiyanın obyekti hesab edirlər. Azərbaycan dilçiliyində frazeologiya haqqında ilk dəfə M.Hüseynzadənin dərsliyində məlumat verilmişdir [27]. Bir qədər sonra S.Cəfərovun, A.Qurbanovun, N.Rəhimzadənin, H.Bayramovun yazdıqları dərsliklərdə də frazeologiya haqqında müəyyən məlumatlar verilmişdir [13; 47; 49; 11]. Lakin bu əsərlərdə həmin dil vahidləri haqqında istər nəzəri, istərsə də faktik material baxımından müəyyənləşmiş, sözün əsl mənasında sabit rəy yoxdur. Bəzən eyni dil faktları müxtəlif dilçilər tərəfindən müxtəlif terminlərlə izah olunur. Məsələn, S.Cəfərov daha çox «idiom, idiomatik ifadələr» [13], H.Bayramov «sabit söz birləşmələri» [11], S.Murtuzayev «frazeoloji vahidlər» [34] terminlərindən istifadə etmişlər. S.Cəfərovun dərsliyində daha bir terminə – «ibarələr» termininə də rast gəlirik. Onun fikrincə, sabit söz 43 birləşməsinin bir qismini də ibarələr təşkil edir – idiomlarda olduğu kimi, ibarələrdə də sözlərin məcazi mənada işlənməsi əsas yer tutur. [13, 97]. Müəllif hesab edir ki, dilin lüğət tərkibini təşkil edən idiomlardan fərqli olaraq ibarələr bədii ifadə vasitələri sırasına aiddir. Frazeoloji vahidlər, hər şeydən əvvəl, söz birləşmələri olub, nominativ və kommunikativ vəzifə daşıyır. Frazeologiyaya aid yazılmış dilçilik ədəbiyyatlarında diqqəti hər şeydən əvvəl termin müxtəlifliyi cəlb edir. «İzahlı dilçilik terminləri lüğəti»ndə [159] «frazeoloji birləşmə», «frazeoloji vahid», «frazeoloji birlik», «frazeoloji qovuşma», «frazeoloji variantlar», «frazeoloji variasiya» və s. terminlər işlədilmişdir. Lakin bu terminlər frazeoloji sistemi tam əhatə etmir. Dilçilikdə onların üç tipi müəyyən edilmişdir: frazeoloji qovuşmalar, frazeoloji birliklər (vəhdətlər) və frazeoloji birləşmələr. Azərbaycan leksikoloqlarının bu barədə fikirləri daha çox V.V.Vinoqradovun frazeoloji konsepsiyasından qaynaqlanır. 44 Azərbaycan dilinin frazeologiyasının əsaslarını araşdıran H.Bayramov da V.V.Vinoqradovun təklif etdiyi terminləri (frazeoloji birikmələr, frazeoloji birləşmələr və frazeoloji bitişmələr) qəbul edir. «Birikmə» termininin özü izah olunmalıdır. «Bitişmə» və «birləşmə» terminləri arasındakı sərhədləri müəyyənləşdirmək də çətindir. Halbuki terminlər anlaşıqlı olmalı, bildirdikləri anlayışları dəqiq ifadə etməlidir. Ona görə də Azərbaycan leksikologiyasında yuxarıda göstərilən dörd terminin (frazeoloji qovuşmalar, frazeoloji birliklər, frazeoloji uyuşmalar və frazeoloji ifadələr) işlənməsini vacib sayırıq. Bunun ingilis və Azərbaycan dilləri kimi bir- birinə qohum olmayan müxtəlifsistemli dillərin frazeologiyasına tətbiqinin bütün hallarda özünü doğruldacağını demək, çox güman ki, doğru olmazdı, çünki, məsələn, frazeoloji vahidlər strukturuna və yaranma üsuluna görə bir-birinə uyğun gəlirsə də, semantikasına görə fərqlənə bilir. Buna əks hallar da istisna olunmur. 45 İdiomlar frazeoloji sistemin tərkib hissəsi kimi öyrənilir. Beləliklə, frazeoloji vahidlərin tədqiqi prosesində idiomların öyrənilməsi qaçılmazdır. Məlumdur ki, frazeoloji vahidlər və ələlxüsus idiomlar, ümumiyyətlə, hansısa bir hadisə və əhvalatla bağlı yaranıb yayılır. Onlar sərbəst birləşmələrin komponentlərinin ya bir qisminin, ya da hamısının yeni məna kəsb etməsi ilə əlaqədar formalaşır. Sərbəst sintaktik vahidlərin bütövlükdə (bütün komponentlərinin) yeni məna qazanması ilə idiomatik səciyyəli frazeologizmlər meydana gəlir. Bu frazeologizmlərin əlaməti həm də ayrı- ayrı komponentlərin öz mənalarından uzaqlaşaraq bütöv vahidin tərkibində bir ümumi məna bildirmək üçün bir- birinə qovuşmasıdır. Məsələn, ing. to wash one's dirty Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|