Tok va kuchlanish transformatorlari

Elektr mashinalarni quvvatlariga nisbatan quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
0.5 kVt gacha juda kichik mashinalar yoki mikromashinalar;
0.5 ¸ 20 kVt - kichik quvvatli mashinalar;
20 ¸ 250 kVt o‘rtacha quvvatli mashinalar va 250 kVt dan ortiq quvvatli mashinalarga katta quvvatli mashinalar.

Uzgarmas tok mashinasining tuzilishi

Oddiy o‘zgarmas tok mashinasining sxematik ko‘rinishi 31-rasmda ko‘rsatilgan. Uzgarmas tok mashinalari asosan ikki qismdan iborat: qo‘zg‘almas qismi stator va aylanadigan qismi yakordan iborat. Stator o‘z navbatida yarmodan, asosiy qutb o‘zagidan, qo‘zg‘atish chulg‘amidan, qo‘shimcha qutblardan, qo‘shimcha qutb chulg‘amlardan va boshqa konstruktiv elementlardan iborat.

Uzgarmas tok mashinalarining asosiy qutblarini magnit o‘zagi asosan qalinligi 0.51 mm bo‘lgan elektrotexnik po‘latdan yig‘iladi baozi hollarda konstruktiv po‘latlardan ham tayyorlanishi mumkin.
Elektr mashinalarning magnit o‘zaklari issiq holda juvalangan E41, E42, E43 markali yoki sovuq holda juvalangan E310, E320, E330 markali elektrotexnik magnit yumshoq po‘latlardan tayyorlanadi. Keyingi paytlarda elektr mashinasozlik zavodlarida elektr mashinalarning magnit o‘zaklarini tayyorlashda sovuq holda juvalangan E310, E320, E330 markali po‘latlar keng qo‘llanilmoqda.
Elektr mashinalarning magnit o‘zaklaridagi induksiya asosan 1,2–1,5 Tl, issiq holda juvalangan po‘latlar uchun 1,5-1,7 Tl ni va magnit o‘zagi sovuq holda juvalangan po‘latdan tayyorlangan magnit o‘zaklarda induksiya 1,0-1,5 Tl ni tashkil etadi.
Magnit oqimi statsionar rejimlarda o‘zgarmasdan qolganligi sababli o‘zgarmas tok mashinalarida asosiy qutb magnit o‘zaklarining tunukalari bir-biridan laklar bilan himoya qilinmaydi.


31-rasm. Oddiy o‘zgarmas tok mashinasi
1. Asosiy qutb o‘zaklari; 2. yakorp; 3. kollektor plastinalari; 4. cho‘tkalar.

Katta quvvatli o‘zgarmas tok mashinalari-ning o‘tish jarayonlarini yaxshilash maqsadida asosiy qutb o‘zagining havo bo‘shlig‘iga yaqin qismida pazlar frezalanib, bu pazlarga kompensatsiya-lovchi chulg‘am seksiyalari joylashtiriladi. Bu seksiyalar o‘zaro ketma-ket ulanib, cho‘tkalar orqali yakor chulg‘ami bilan ham ketma-ket ulanadi. Qo‘-shimcha qutb o‘zaklari yaxlit o‘zakdan tayyorlanadi va ikkita asosiy o‘zaklar o‘rtasiga joylashtiriladi. Qo‘shimcha qutb chulg‘amlari kommutatsiya jarayonini yaxshilashga xizmat qiladi, shuning uchun kompensatsiyalovchi chulg‘amlarga o‘xshash yakor chulg‘ami bilan ketma-ket ulanadi. Uzgarmas tok mashinalarining qo‘zg‘atish chulg‘amlari misdan tayyorlanib, asosiy qutb o‘zaklariga o‘rnatiladi, yaxshiroq sovutish uchun chulg‘amni bir necha qismlarga bo‘linib, qismlar orasida sovutish kanallari hosil qilinadi. Uzgarmas tok mashinasining qo‘zg‘atish chulg‘ami yordamida asosiy magnit oqim hosil qilinadi.

Uzgarmas tok mashinasining yakori quyidagi elementlardan: valdan, magnit o‘zakdan, kollektordan, chulg‘amdan va boshqa yordamchi elementlardan iborat. Uzgarmas tok mashinasining vali konstruktiv po‘latdan tayyorlanadi. Yakorning magnit o‘zagi qalinligi 0.350.5mm bo‘lgan elektrotexnik po‘lat tunukalaridan yig‘iladi, tunukalar bir-biridan maxsus izolyasiyalovchi laklar bilan qoplanadi, lakning qalinligi yakorning kuchlanishiga bog‘lik. Yakorning magnit o‘zagini yaxshiroq sovutish maqsadida yakorning o‘qi bo‘yicha magnit o‘zak alohida paketlarga bo‘linadi Magnit o‘zakning o‘rta qismini sovutish qiyin bo‘lganligi uchun o‘zakning o‘rtasida joylashgan paketlarni o‘lchami kichik bo‘ladi. Yakorning paketlarga bo‘lingan magnit o‘zagini sovutish uchun radial va aksial sovutish kanallaridan foydalaniladi. Bu kanallarning kengligi 10 mm gacha bo‘ladi. Yakorning chulg‘amlari misdan tayyorlanadi. Chulg‘amlarni tayyorlash uchun chulg‘amning yoyilgan sxemasi chiziladi, g‘altaklarning boshi va oxiri kollektor tunukalariga ulanadi. Kollektor o‘zgarmas tok mashinalarida mexanik to‘g‘rilagich vazifasini bajaradi.
Uzgarmas tok mashinalarida kollektor misdan tayyorlangan alohida kollektor tunukalaridan yig‘iladi, so‘ngra valga o‘rnatiladi. Kollektor tunukalari orqali o‘zgarmas tok ge-neratorlaridan elektr quvvat isteomolchilarga elektr cho‘tkalar orqali uzatiladi, dvigatel rejimida esa cho‘tkalar orqali yakor chulg‘amiga elektr quvvati keltiriladi. Yakorning valiga o‘zgarmas tok mashinalarining sovutish sistemasini yaxshilash maqsadida havo purkagichi (ventilyator) o‘rnatiladi. Katta quvvatli o‘zgarmas tok mashinalarida podshipniklar alohida shitlarga o‘rnatiladi. Katta quvvatli o‘zgarmas tok mashinalarida magnit o‘zak segmentlar ko‘rinishidagi elektrotexnik tunukalaridan yig‘ilishi mumkin. Uzgarmas tok mashinalarning yarmosi uning korpusi ham bo‘lib hisoblanadi. Mashinaning yarmosi asosan konstruktiv po‘latdan tayyorlanadi, baozi hollarda yarmoni tayyorlash uchun cho‘yan ham ishlatiladi.
Uzgarmas tok mashinalarida, shuningdek, cho‘tkalar o‘rnatiladigan cho‘tka ushlagichlardan foydalaniladi. Cho‘tkalarni kollektor yuzasiga tegib turishini taominlash uchun po‘lat prujinalar qo‘llanadi. Kollektorning yuzasi cho‘tkaning sirpanishi va cho‘tka bilan kollektor orasidagi baozi hollarda hosil bo‘ladigan uchqunlar taosirida tez yemiriladi, yemirilgan kollektorni maxsus tekkislash stanoklarida tekislanadi.