Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында

ƏDƏBİYYAT  

1.  Brualdi, Amy C. (1998). Classroom questions. ERIC Clearinghouse on Assessment 

and Evaluation, Washington DC.  

2.  Ciardiello, Angelo, V. (1998). Did you ask a good question today? Alternative 

cognitive and metacognitive strategies. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 

42(3), 210-219.  

3.  Leven, T. and Long, R. (1981). Effective instruction. Washington DC: Association 

for Supervision and Curriculum Development. 

 

S.Q. ƏLİYEVA 

SUAL-CAVAB BACARIĞININ İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİ  

 

XÜLASƏ 

Məqalə sual-cavab bacarığının inkişaf etdirilməsindən bəhs edir. Bildiyimiz kimi 

sualların verilməsi və cavablandırılması dərslərdə gündəlik fəaliyyət növüdür. Sualların 

verilməsinin bir neçə səbəbi ola bilər: tələbələrin dərsə cəlb edilməsi, müzakirə edilən 

mövzuya marağın yaradılması, mövzu barədə fikirlərin söylənə bilməsi bacarığının 

inkişafı  və s. Bu baxımdan bu bacarığın inkişaf etdirilməsi üçün müəllim hər dərs 

tələbələr üçün qabaqcadan suallar hazırlamalıdır.  

Məqalədə yuxarıda qeyd olunanlar barədə geniş  məlumat verilmişdir. Bu 

baxımdan məqalə sual-cavab bacarığının inkişaf etdirilməsi haqqında geniş informasiya 

əldə etmək istəyənlər üçün faydalı ola bilər.  

 

С.К. АЛИЕВА 

РАЗВИВАТЬ НАВЫКИ ВОПРОС И ОТВЕТ 

РЕЗЮМЕ  

В статье рассматриваются  развитием навыков по вопросы и ответы. Как мы 

знаем,  задавать  вопросы  и  отвечать  на  этих  вопросы  подобного  деятельности 

ежедневных  классов.  Вопросы  могут  быть  несколько  причин  для  введения: 

привлечение  студентов;  создавая  интерес  к  предмету;  развитие  навыков 

разговаривать  об  идеях  субъект,  и  так  далее.  В  этом  отношении,  каждый  урок 

учитель должен подготовить вопросы для студентов заранее. 

Они  были  упомянутой  информированы  в  статье.  В  связи  с  этим,  статья 

могут  быть  полезны  для  тех,  кто  хочет  получить  подробную  информацию  о 

развитие навыков по вопрос и ответ.   

  

Rəyçi: dosent R..V.Məmmədova     

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

43

b/m. MƏTANƏT  PAŞAYEVA 

ADU 

paş[e-mail] 

 

ТЯЛИМ  ПРОСЕСИНДЯ  ЮЙРЯНМЯ  ВЯ  ЮЙРЯТМЯ  ФЯАЛИЙЙЯТИНИН 

НЯЗЯРИ ЯСАСЛАРЫНА ДАИР БЯЗИ ГЕЙДЛЯР 

 

Ачар сюзляр: фяалиййят, технолоэийа, юйрянмя. 

Кей woрдс: аътивитй, теъщнолоэй, леарнинэ 

Ключевые слoва: Деятельность, технология, изучение 

 

Тящсил  щяр  бир  шяхсин  фярди  карйера  уьурларынын  тяминаты  олмагла  йанашы, 

бцтювлцкдя ъямиййятин юзцлцнц тяшкил едир вя онун игтисади эцъцнцн, сосиал рифащынын, 

сийаси  нцфузунун  тяминатында  ясас  приоритет  кими  нязярдян  кечирилир.  Тящsил 

ъямиййятин  ещтийаъларыны  юйряняряк  бу  истигамятдя  фяалиййят  эюстярмяйи  мцмкцн 

едир вя ъямиййятдяки чатышмазлыгларын арадан галдырылмасына йардымчы олур. Эяляъяк 

цчцн  ян  йахшы  инвестисийа  ролуну  ойнайан  тящсилин  ъямиййят  цчцн  ящямиййятини 

нязяря алараг, щяр бир юлкя тящсиля бюйцк юням вя дястяк верир. Азярбайъан дювляти 

дя  щяр  сащядя  олдуьу  кими  тящсил  сащясиндя  дя  уьурлу  сийасят  щяйата  кечиряряк  бу 

сащяйя  бюйцк  дястяк  олмагла  йанашы,  онун  бейнялхалг  тящсил  системиня 

интеграсийасыны тямин етмяк йолунда да хейли ишляр эюрцр. Юлкямиз мцстягиллик ялдя 

етдикдян  сонра  Милли  дювлятчилик,  истярся  дя  сосиал  игтисади  вя  мядяни  гуруъулуг 

сащясиндя  ясаслы  ислащатлар  апарылмышдыр.  Бцтцн  сащялярдя  олдуьу  кими  тящсил 

системиндя  дя  инкишаф  просеси  эетмякдядир.  Бурада  апарыъы  амиллярдян  бири  дя  милли 

тящсил  сащясиндя  дцнйа  стандартларына  уйьун  фундаментал  ислащатларын  апарылмасы, 

тящсилимизин милли вя цмумбяшяри дяйярляр, демократик, дцнйяви принсипляр ясасында, 

халгымызын,  миллятимизин  тарихиня,  мянявиййатына,  милли  яняняляриня  мцвафиг  шякилдя 

гурулмасыдыр. 

Сон  заманлар  Республикамызда  эениш  мигйасда  тящсил  ислащатлары  кечирилир. 

Тящсилин  мязмуну  йениляшир.  Тялимин  щуманистляшмяси,  щуманитарлашмасы  вя 

демократикляшдирилмяси  принсипляри  иля  бярабяр  онун  йени  тяфяккцр  бахымындан 

тякмилляшдирилмяси зяруряти мейдана чыхыр. 

Азярбайъанда  дцнйяви  дювлят  гурмаг,  ъямиййяти  мяняви  ъящятдян 

саьламлашдырмаг,  милли  гцрур  щисслярини  лайигинъя  формалашдырмаг,  тящсилимизи  неъя 

гураъаьымыздан,  дцнйа  тяърцбясиндян  неъя  истифадя  едяъяйимиздян  чох  асылыдыр. 

Бунунла  йанашы,  тящсил  ишчиляринин  хариъи  юлкяляря  щяйата  кечирилян  сяфярляри,  бу 

юлкялярин  тящсил  системи  иля  танышлыг,  йениликлярин  мянимсянилмяси  тящсилин  мадди-

техники  базасынын  инкишафыны  тямин  едир. «Тящсил  сащясиндя  щяйата  кечирилян  бирэя 

програмлар  вя  ады  чякилян  сяфярляр  нятиъясиндя  гаршылыглы  ямякдашлыьын  даща  да 

инкишаф  етдирилмясини  нязярдя  тутан  протоколлар  имзаланыб.  Мягалямиздя  тялим 

просесиндя  юйрянмя  вя  юйрятмя  фяалиййятинин  нязяри  ясасларыны  тядгиг  етмяйя 

чалышаъаьыг. 

Фяалиййят нязяриййяси щяр шейдян яввял инсанын ятраф мцщити фяал мянимсямяси 

вя онун дяйишмясиндя иштирак етмясидир. Фялсяфи енсиклопедийа лцьятиндя гейд олунур 

ки,  фяалиййят  еля  бир  просесдир  ки,  бунун  эедишиндя  инсан  тябияти  тяъяссцм  етдирир  вя 

йарадыъы  сурятдя  дяйишдирир.  Бунунла  да,  юзцнц  фяал  субйектя  чевирир  вя 

мянимсямякдя олдуьу тябият щадисялярини юз фяалиййятинин обйектиня чевирир. 

Filologiya  məsələləri – №02, 2016 

 

44

Тядрис фяалиййятини юзцнцидарясинин мцстягил ишляря неъя тясир етдийини эюстярмяк 

цчцн  мцстягил  тядрис  фяалиййяти  просесиндя  бу  психи  щадисянин  йаранма  мясялясинин 

юйрянилмяси зяруридир. 

Бу  мягсядля  мцстягил  тядрис  фяалиййятинин  тяркиб  щиссясинин  дягигляшдирилмяси, 

онларын  мцяййянляшдирилмяси  тяляб  олунур.  Биз  бцтцн  фяалиййят  нювляри  цчцн  цмуми 

олан  ашаьыдакы  ясас  ъящятлярин  нязярдян  кечирилмясини  зярури  щесаб  едирик: 

мотивасийа, цсул, васитя, юзцнянязарят, юзцнцгиймятляндирмя. 

Фяалиййятин ишясалма механизми мотивасийа щесаб олунур. 

Ясасян тяърцбядя хариъи дилин юйрянилмяси, хариъи факторларла тянзимлянир. Лакин 

хариъи  дил  цзря  мцстягил  тядрис  фяалийятинин  сямярялилийи  ясасян  хариъи  дилин 

юйрянилмясиня олан дахили тялябатын формалашдырылмасындан асылыдыр. 

Тялябядя али мяктябдя тядрис фяалиййяти щаггында мцяййян тясяввцрцн олмасы 

тядрис васитяляри иля танышлыг вя онлардан чятин шяраитдя истифадя едя билмяк баъарыьы, 

няинки  айры-айры  ишлярин  тясиси  вя  гиймятляндирилмяси,  щятта,  бцтювлцкдя  фяалиййятин, 

даща  доьрусу  юз  тядрис  фяалиййятини  мцстягил  идаря  етмяк  баъарыьын  олмасы  кими 

факторлар онун тядрис мотивасийасынын сявиййясиня тясир едир. Гейд едяк ки, фяалиййят 

инсанын  дахили  тялябатларынын  тясири  иля  мейдана  чыхыр.  Бурада  ашаьыдакы  амилляр 

щялледиъи рол ойнайыр: 

1)  Юйрянмя  вя  юйрятмя  фяалиййяти  стиуасийада  ъяряйан  едир.  Бунун  ясас 

компонентляри  мотив,  мягсяд  вя  нятиъядир.  Йяни  щяр  щансы  бир  информасийа 

верилдикдя  мотив  йарадылыр,  гаршыйа  мягсяд  гойулур  вя  онун  ъаваб  реаксийасы 

эюзлянилир. Бу юйрятмя фяалиййятинин структуруну тяшкил едир. 

2)  Юйрянмя вя юйрятмя фяалиййяти мараьы вя фярди хцсусиййятляри нязяря алыр. 

3)  Билик верян, баъарыг вя вярдишляр ашылайан шяхс – юйрядян зянэин билийя вя бу 

биликляри чатдырмаг габилиййятиня маликдир.  

4)  Юйрянмя вя юйрятмя фяалиййяти ялверишли шяраитдя кечирилир. 

И.А.Харамовун фикриня эюря тящсилин мязмунуну мцяййян едян сябябляри ики 

група  айырмаг  олар:  обйектив  вя  субйектив.  Обйектив  амилляря  бюйцмякдя  олан 

няслин  тящсил  сявиййясинин  мцяййянляшдирилмясиндя  ъямиййятин  тяляблярини  вя  тящсилин 

даим  йениляшмясини  вя  тякмилляшмясини  даим  тяляб  едян  елм  вя  техниканын 

инкишафындакы  дяйишикликляри  мисал  эюстярмяк  олар.  Субйектив  амилляря  ися  тящсил  вя 

тярбийя  сащясиндя  дювлят  сийасятини  вя  идеолоэийасыны  аид  етмяк  олар.  Бу  амилляр 

юйрянмя  вя  юйрятмя  фяалиййятинин  ясасыны  тяшкил  едир  вя  тялимин  мягсядиндя, 

мотивиндя вя нятиъясиндя юз ифадясини тапыр. 

Фяалиййятин уьурлу олмасы цчцн тякъя бцтцн мотивасийа нювляри дейил, еляъя дя 

мотивасийанын  динамик  модели  системиндя  мювъуд  олан  бцтцн  структур 

компонентляр, о ъцмлядян тяшяббцсцн тянзимлянмяси, селексийа, щяйата кечирмя вя 

сонракы фяалиййяти эюстярмялидир. 

Беляликля, тялим просесиндя, юйрянмя вя юйрятмя фяалиййяти психоложи, сосиоложи, 

физиоложи ясасларла вя дидактик принсипляри нязяря алмагла апарылдыгда мцасир метод 

вя  технолоэийалар  сямяряли  шякилдя  щяйата  кечирилдикдя  тядрисин  фяалиййяти  йцксялир, 

мцяллимлярин потенсиал имканларындан истифадя едилмяси цчцн имкан йараныр, тядрисин 

елми-педагожи ясасларла гурулмасына зямин йарадыр. 

Мягсядя  чатма  мярщяля-мярщяля  щяйата  кечирилир.  Бунлар  биликлярин 

мянимсянилмяси, вярдиш вя баъарыгларын формалашдырылмасы мярщяляляриндян кечир ки, 

бу да мцяййян сяй вя заман тяляб едир. 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

45

Бунунла  ялагядар  олараг  мягсядя  чатма  санки  узаглашыр  ки,  бу  да 

мотивасийаны ашаьы салыр. Она эюря беля щалда кифайят гядяр йцксяк сявиййяли дахили 

мотивасийа вя юз сявиййясиндя дахили щявясляндирмя баъарыьынын олмасы ясас шяртдир. 

Тялябя  баъарыгларын  формалашдырылмасына  гядяр  щямин  мярщялялярдян  кечмяйин 

зярурилийини дярк етмялидир. 

Психолоэийада  тядрис  фяалиййяти  тялябя  тяряфиндян  йериня  йетирилян  еля  щярякят 

системидир ки, онлар йени билик, баъарыг вя вярдишляря йийялянирляр. Тялим баъарыьынын 

формалашдырылмасы,  тяснифаты  вя  сечмя  проблеми  иля  И.А.Архыпов,  В.П.Байко, 

М.М.Рохлернер, Г.П.Короткин, В.А.Кулко вя башгалары мяшьул олмуш вя тядгигат 

апармышлар. 

Бир сыра алимляр (В.Граф, И.И.Илйасов вя б.) ашаьыда эюстярилян тялим фяалиййятини 

мцяййянляшдирир: тяйинедиъи фяалиййят (шяраитин тящлили, онун юз имканлары иля гаршылыглы 

ялагяси), иърачылыьы (материалын изащы вя онун ишлянмяси) тясщищедиъи (дцзялишляр етмя, 

тясщищедиъи  вя  иъраедиъи  щярякятлярдя  сящвляр  вя  уьурсузлугларла  ялагядар  тяйинедиъи 

дягигляшдирмя вя дяйишикликляр), гиймятляндирмя (шяхси фяалиййятин тящлили вя нязарят). 

Хариъи  дилин  юйрянилмясидя  тядрис  фяалиййяти  щямчинин  дил  материалы  цзря  иш  вя 

хцсуси  коммунакатив  фяалиййят  демякдир.  Дил  материалы  цзяриндя  иш  дедикдя 

ашаьыдакылары  хцсуси  гейд  етмяк  лазымдыр:  формасыны  дяйишмя,  гурма,  аналоэийа, 

бирляшдирмя, йенидян гурма, наьыл вя тяръцмя. 

Щяр  бир  тядрис  фяалиййяти  фярд  тяряфиндян  шцурлу  шякилдя  гаршыйа  гойулмуш 

материалы мянимсямя мягсяди ямялиййатлар системиндян вя щямин фяалиййятин щяйата 

кечирилмяси механизминдян ибарятдир. 

М.М.  Рохлернер,  И.А.  Рапопортун  давамы  кими  беля  щесаб  едирик  ки,  тядрис 

фяалиййятинин щяйата кечирилмяси елми шякилдя тядрис просесиндя формалашдырылан тялим 

баъарыгларынын йарадылмасыны нязярдя тутур. 

Баъарыг  вя  вярдишляр  цмуми  вя  хцсуси  ола  биляр.  Цмуми  баъарыг  вя  вярдишляр 

цмум  елми  характер  дашыйыр,  онларын  формалашдырылмасы  бцтцн  фянляр  цзря 

мянимсямяйя  тясир  едир  (юз  вахтыны  вя  ишини  планлашдырмаг  баъарыьы,  юзцня  нязарят 

баъарыьы,  дярсликля  ишлямяк  баъарыьы,  мялумат  китабчалары,  оху,  йазы  вя  с.  ишлямяк 

баъарыьы). Хцсуси баъарыг вя вярдишляр ися мцвафиг тядрис фянни цзря сямяряли иш цчцн 

зяруридир.  Онлар  тядрис  фяалиййятиндя  спесифик  прийомлар  щесаб  олунур  ки,  бунлар 

мящз  мцяййян  тядрис  фянни  цчцн  сяъиййявидир.  Мясялян,  хариъи  вя  рус  лцьятиндян 

истифадя баъарыьы. 

дил цзря мцстягил тядрис фяалиййяти мцхтялиф нюв чалышмаларын йериня йетирилмясини 

нязярдя  тутур.  Бурайа  щазырлыг  (шярти  нитг)  нитгиндян  башламыш  нитг  чалышмалары  да 

дахил олмагла щяр ъцр чалышмалары дахил етмяк олар. 

Шярти  нитг  чалышмалары  материалын  изащына  йийялянмяйи  тяляб  едир,  нитг 

чалышмалары  ися  юйрянилмиш  гайдаларын  тятбигини,  фикир  мцбадиляси  заманы  ишялядя 

билмяйи тяляб едир. 

Шярти  нитг  чалышмалары  чалышмаларынын  йериня  йетирилмяси  мцяййян  ишляри-

фяалиййятя  йийялянмяйи  тяляб  едир:  охунан  вя  динляниляни  демяйи  вя  изащ  етмяйи, 

орада олан битэин бир фикрин тапылмасыны, сярлювщяляр дцшцнмяк, тапмаг, план тяртиб 

етмяк;  наьыл  етмяк  щадися  вя  структуру  мцгайися  етмяк,  суаллара  ъаваб  вермяк, 

дяйишикликляр етмяк, йенидян гурмаг, схем тяртиби вя с. Нигт чалышмаларынын йериня 

йетирилмяси  ися  йени  фактларын  мцяййянляшдирилмясини,  дил  щадисяси  вя  онларын 

характеристикасы;  фактларын  системляшдирилмяси  вя  тящлили,  грамматик  гайдалар,  лексик 

ващидляр,  юйрянилмиш  материалын  фяаллашдырылмасы  вя  онун  йени  материалла 

Filologiya  məsələləri – №02, 2016 

 

46

ялагяляндирилмяси;  юйрянилмиш  нязяри  материалын  тяърцбядя  (нитгдя)  тятбиги 

(ишлядилмяси),  йени  лексик  ващидлярин  мцхтялиф  нитг  ситуасийаларында  ишлядилмяси, 

чалышмаларын  иъра  ардыъыллыьы,  лингвистик  (дилчилик)  васитялярин  сечилмяси,  йохламанын 

щялли йолларынын тапылмасы вя с. 

Репродуктив,  шярти  нитг  чалышмаларынын  щялли  цчцн  нязярдя  тутулан  фяалиййят 

тялим  мотиви  иля  щявясляндирилир.  Щямин  ишляр  тялябя  тяляфиндян  нювбяти  ишин 

мягсядиндян асылы олмайараг йериня йетирилир вя гайдайа эюря мцяллимин кюмяйи иля 

моделляшдирилир. Бу ишлярин йериня йетирилмясиндя тялябя ямялиййатын йериня йетирилмяси 

техникасыны  юйрянир.  Онларын  тядрис  ситуасийасыны  эюрмя  диапозону  мящдуддур. 

Онлар  щяр  дяфя  зярури  ямялиййатларын  йериня  йетирилмясиндя  фикирлярини  айры-айры 

деталлар цзяриндя ъямляшдирирляр. Бу чалышмалар тялябядян юз фяалиййятини низамламаг 

баъарыьы тяляб етмир. 

Лакин  нитг-продуктив  чалышмаларын  щялли  цчцн  нязярдя  тутулан  фяалиййят 

бцтювлцкдя  щямишя  тялябялярин  нювбяти  фяалиййят  мягсядляри  иля  ялагядар  олур.  Она 

эюря  дя  нязярдя  тутулан  щяр  бир  ишин  мязмуну  тялябя  тяряфиндян  дярк  олунур.  Бу 

ишляри эюрмякля планлашдырылмыш ишля тялябя планлашдырылмыш нятиъя ялдя едир. 

Фикрян  эюзлянилян  нятиъя  идаряедиъи  функсийанын  иърасына  мцнасибят  заманы 

йериня йетирилир. 

Нитг чалышмалары тялябядя юз фяалиййятини идаря едя билмяк баъарыьы тяляб едир. 

Бу мягсядля тякъя йухарыда садаланан хцсуси баъарыглара йийялянмяк дейил, щям дя 

щярякятин  сямяряли  ардыъыллыьыны,  дахили  вя  хариъи  шяраитин  нязяря  алынмасы,  бу  вя  йа 

диэяр  чалышманын  йериня  йетирилмяси  ваъиблийинин  дярк  олунмасы  кими  мцщцм 

ъящятлярин нязярдя тутулмасы лазымдыр. 

Шярти  нитг  вя  нитг  чалышмаларынын  мцстягил  йериня  йетиря  билмяк  баъарыьы 

тялябяйя няинки материалы мющкямляндирмяк, ону ишлямяк, щям дя ону гейри-иядрис 

ситуасийаларында тятбиг етмяк вя щямин иш нювлярини тякмилляшдирмяк имканы верир. 

Хариъи  дил  цзря  тядрис  фяалиййятинин  уьурла  идаря  олунмасы  мягсядиля  хцсуси 

тядрис  баъарыьыны  фяргляндирмяк,  онларын  формалашдырылмасы  шяраитини  нязяря  алмаг 

тялябя цчцн зяруридир. 

Хариъи  дил  цзря  мцяййян  мювзуйа  мцраъият  етмяздян  яввял,  тялябя  щямин 

мювзу  иля  ялагядар  лексик  материалы,  онун  грамматикасы  вя  юлкяшцнаслыг 

материалларыны мянимсямялидир. 

Тялябялярин  материал  цзяриндя  ишлямя  прийомуну  билдирмямяси  дилчилик 

материалынын сямярялилийиня вя онун юйрянилмяси тезлийиня гцввятли тясир едир. 

Мцстягил тядрис фяалиййятиндя юзцнцидарянин нцмайиш етдирилмяси нитг фяалиййяти 

иля  мящдудлашмыр,  бцтювлцкдя  хариъи  дил  цзря  тядрис  фяалиййяти  сащясини  ящатя  едир. 

Она  эюря  йахшы  олар  ки,  шярти  олараг  дюрд  тядрис  баъарыьы  групуна  бюлцня  билян 

цмуми  тядрис  баъарыьыны  нязярдян  кечиряк.  Тядрис  ишинин  мцяййянляшдирилмяси  вя 

планлашдырылмасы цчцн зярури олан цмуми тядрис баъарыьына ашаьыдакы аид етмяк олар. 

1.  Али мяктябдя тялим просесиндя баъарыгларын мцяййянляшдирилмяси. 

2.  Дярсликлярин, онларын гурулушу, фянн цзря мялумат китаблары, цмуми вя хцсуси 

лцьятляр,  ъядвялляр,  чертйож  вя  с.  материалларын  методик  ъящятдян 

мцяййянляшдирилмяси баъарыьы. 

3.  Мцяллимин  мягсядини,  тядрис  тапшырыьына  верилян  тялимат  вя  мцяллимин  тядрис 

мягсядини гябул етмяк. 

4.  Ямялиййат планында олан нязяри биликлярин тятбиги баъарыьы. 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

47

5.  Мцхтялиф  кодлардан  (елми  ясасларын  мцхтялиф  кодларындан  истифадя  етмя 

баъарыьы  вя  тябии  дилин,  ана  дилин  кодундан  спесифик  дилин  кодуна  кечмя 

баъарыьы вя яксиня) истифадя етмяк баъарыьы вя яксиня. 

Хариъи дилдя нитг фяалиййятиня йийялянмя мцяййян ардыъыллыгда баш верир: билик-

вярдиш-баъарыг.  Анъаг  ейни  заманда  тяърид  едилмиш  шякилдя  дейил,  вящдятдя  паралел 

шякилдя щяйата кечирилир. 

Тялябя  али  мяктябдя  юз  мцстягиллийини,  юзцнцидаряетмя  фяалиййятини  дярк 

етмялидир. Онларда юзцнцидаря баъарыьы ашыланмалыдыр. Бу, щям дя бцтювлцкдя бцтцн 

груп тялябяляринин коммуникатив сявиййяляринин йцксялмясини тямин етмялидир. Беля 

олдугда  мцяллимин  иши  мцяййян  гядяр  йцнэцлляшяр  вя  тялябя  мцяллимин  гаршылыглы 

тялим иши сямяряли олар. 

 

ЯДЯБИЙЙАТ 

1.  Ассев В.Т.Мотивация поведения и формирование личности 1976. 

2.  Васильев И.А. Мотивация и контроль. М., МГУ, 1991. 

3.  Маркова  А.К.  Формирование.  Мотивации  учения.  Книга  для  учителя. 

Москва, просвещение, 1990. 

4.  Орлов  Ю.М.  Потребностно-мотивационные  факторы  эффективности 

учебной деятельности студентов. М., 1984. 

5.  Граф В., Ильясов И.И. Основы самоорганизации учебной деяытельности и 

самостоятельной работь студентов. М., МГУ, 1981. 

6.  Рохлернер М.М., Рапопорт И.А. Учебные умения их сущность, специфика 

и требования к ним. «Иностранные языки в школе», 1979. 

7.  Зимняя И.А. Педагогическая психология Ростов-на-Дону 1997. 

  

 ПАШАЕВА МАТАНАТ 

НЕКОТОРЫЕ ОТМЕТКИ О ТЕОРЕТИЧЕСКИХ ОСНОВАХ 

УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ 

 

РЕЗЮМЕ 

В  статье  раскрываются  теоретические  основы  учебной  деятельности.  Ука-

зывается  что  при  учете  психологических,  физиологических  и  дидактических 

основа  также  при  рациональном  испоьзавании  новых  технологий  обучения 

повышается  качество  обучения.  В  течение  анализa  большое  внимание  обрашено 

на лингвистические факты, полученные из лингвистических литератур.

 

 

PASHAYEVA MATANAT 

SOME NOTES ABOUT THE THEОRETHICAL BACKGROUNDS OF 

TEACHING ACTIVITY 

SUMMARY 

The article deals with the backgrounds of foreign language teaching activity. It is 

shown that with the help of plsycho-logical, physiological and didactic basis even 

rational using of new technology, the quality of education is getting to be risen. While 

analyzing great attention was given to the linguistic facts tаken from linguistic 

literature. 

Rəyçi: fil.f.d. Nuriyyə Əliyeva 

Filologiya  məsələləri – №02, 2016 

 

48

QAHİRƏ  ZEYNİYEVA  

E-mail: zeyniyevaq-@ gmail.com 

 

İBTİDAİ SİNİFLƏRDƏ LEKSİK VƏ QRAMMATİK ŞƏKİLÇİLƏRİN 

TƏDRİSİ PROSESİNDƏ FƏAL/İNTERAKTİV TƏLİM METODLARINDAN 

İSTİFADƏ 

 

Açar sözlər:  dil qaydaları, leksik (sözdüzəldici)  şəkilçilər, qrammatik (sözdəyişdirici) 

şəkilçilər, praktik istiqamət  

Ключевые  слова:  правила  языка,  лексические  (словообразование)  суффиксы, 

грамматические (слово-изменение) суффиксы, практическая направленность 

Key words: language rules, lexical (word formation) suffixes, grammar (word-change) 

suffixes, practical direction 

 

  Azərbaycan dilinin bütün sahələri bir-birilə  əlaqədardır. Dil qaydalarının 

öyrədilməsində yol verilən nöqsanlar digər təlim materiallarının mənimsənilməsinə 

ləngidici təsir göstərir. İbtidai siniflərdə dil qaydalarının öyrədilməsi vahid sistem-

də, dəqiq məzmun  əsasında aparılmalıdır. Azərbaycan dili iltısaqi dillər qrupuna 

daxil olduğu  üçün söz formaları  üzrə  iş daim diqqət mərkəzində olmaqla dilə 

kompleks yanaşmanı təmin etməlidir(7,20-28). 

Dil  ünsiyyət vasitəsidir və  sözlərin cümlədə birləşib bitmiş fikir ifadə etməsi 

labüddür. Ünsiyyət üçün leksika tikinti materialı, morfologiya isə bitişdirici rolunu 

oynayır, yəni sözlər müəyyən qrammatik vasitələrin köməyi ilə bitmiş fikir ifadə 

edən dil vasitələrini – cümlələri əmələ gətirir. 

Mцяллимляр leksik (sözdüzəldici) və qrammatik (sözdəyişdirici)  şəkilçilərin 

öyrənilməsində  практик  ящямиййятя  малик  мясяляляря  чох  вахт  фикир  вермир, 

nitqimizdə oynadığı rolu dəyərləndirmir,  бu  şəkilçiləri  мцгайисяли  шякилдя  тящлил 

етдирмирляр(5, 197). Belə ki, sözün ayrılıqda işlənə bilən və leksik mənası olan 

hissəsinə kök deyilir.  Sözün  ayrılıqda işlənə bilməyən və leksik mənası olmayan 

hissəsinə isə şəkilçi deyilir.  Dilimizdə, bir qayda olaraq, əvvəl kök, sonra isə  şəkilçi 

gəlir. Məsələn: məktəb+li, dəniz+çi, çəmən+də və s.  

Qeyd olunduğu kimi, şəkilçilər vəzifəsinə görə iki növə bölünür: 

leksik 

(sözdüzəldici) və qrammatik (sözdəyişdirici) şəkilçilər. 

-Leksik şəkilçilər qoşulduğu söz köklərindən yeni mənalı sözlər düzəldir, yəni 

onun mənasını dəyişdirir: üzüm - üzüm+lük, kənd-kənd+li, balıq-balıq+çı və s.  

-Qrammatik  şəkilçilər isə  sözün yalnız formasını  dəyisdirir. Bu şəkilçilər söz 

birləşmələrində və cümlələrdə sözlər arasında qrammatik əlaqə yaradır. Buna görə 

də  həmin  şəkilçilər qrammtik şəkilçilər adlanır.  İsimlərdə cəm, hal, 

mənsubiyyət və xəbərlik  şəkilçiləri, fellərdə isə zaman və şəxs  şəkilçiləri qrammatik 

şəkilçilərdir. Məsələn: kitab+lar, 

qələm+in, 

şa+gird+dir, yaz+dı+q, 

yaz+acaq+san və s. İbtidai siniflərdə leksik və qrammartik şəkilçilərin tədrisi aydın, 

anlaşıqlı, ardıcıl və  müqayisəli  şəkildə aparılmalı, istər Azərbaycan dili, istərsə  də 

oxu  materiallarında yeri gəldikcə  təkrarlanmalı,  əlaqələndirilməlidir. Leksik və 

qrammartik  şəkilçilərin tədrisi sadədən mürəkkəbə doğru aparılmalıdır.  Əvvəlcə, 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

49

kök və şəkilçi haqqına anlayışlar verilməli, növbəti dərslərdə isə şəkilçilər haqqına 

nəzərdə tutulan ayrı-ayrı  məlumatlar  öyrədilməlidir. Leksik və qrammartik 

şəkilçilərin haqqında yeni məlumatlar verilərkən  ənənəvi yollardan da istifadə 

etmək məqsədəuyğundur. Bu zaman problem situasiya yaratmaq üsulundan 

istifadə edə bilər.  Ənənəvi təlim metodları ilə yanaşı, yeni metodlardan isifadə 

leksik və qrammartik şəkilçiləri şüurlu mənimsəməyə şərait yaradır. Təlim prosesi 

uşaqda fəallığı, məntiqi düşünməyi, müstəqil bilik almağı  tərbiyə edir. İbtidai 

siniflərində leksik və qrammartik şəkilçilərin tədrisində interaktiv təlim 

metodlarından  istifadə səmərəli nəticə verir. Həmin metodların hamısı deyil, yalnız 

ibtidai sinifdə leksik və qrammartik şəkilçilərin tədrisi prosesində istifadə edilməsi 

mümkün olanlar haqqında danışacağıq. Bunlara klasteri (şaxələndirmə), dəyirmi 

masa, Venn diaqramını, iki hissəli gundəlik strategiyasını və s. göstərmək olar.  

Şagirdlərin leksik və qrammartik şəkilçiləri yaxşı mənimsəmələri məqsədi ilə 

sorğular aparmaq, müqayisə  üsulundan istifadə etmək olar. Məsələn,  şəkilçilərin 

tədrisi başa  çatdıqdan sonra şagirdlərin leksik və qrammartik şəkilçilərlə bağlı 

aldıqları bilikləri möhkəmləndirmək məqsədi ilə müəyyən praktik çalışmalar tərtib 

edilə bilər. Bu zaman şagirdlərin cavabları sinifdə müzakirə edilib, səhvlər şagirdlər 

tərəfindən düzəldilərsə, bu, daha effektli olar. 

Leksik və qrammartik şəkilçilərin  öyrənildikdən sonra isə  müəllim həmin 

şəkilçiləri müqayisə edərək oxşar və  fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirməyi tapşıra 

bilər. Bunun üçün müvafiq  interaktiv təlim metodlarından istifadə (Venn 

diaqramı) etmək səmərəli nəticə verir. Bu isə  şagirdlərin fəallığını  təmin etməklə 

yanaşı, onların məntiqi təfəkkürünü inkişaf etdirir. Digər tərəfdən isə  mövzu 

şagirdlər tərəfindən daha yaxşı mənimsənilir.  

Şəkilçilərin tədrisi başa  çatdıqda bu üsuldan istifadə etmək olar. Klaster 

(şaxələndirmə)metodu. Klaster hər hansı bir mövzu və ya firkin mümkün qədər 

açilmasına,  şagirdlərin bu haqda geniş, sərbəst düşünməsinə  yönətlmə, həm də 

düşünmə mərhələsində istifadə etmək olar və s. Şaxələndirmə metodunu keçirmək 

üçün iri ağ kağız götürülür. Kağizın mərkəzində hər hansı termin, söz, cümlə və ya 

şəkilçi yazılır. Klaster metodundan IV sinifdə leksik və qrammartik şəkilçilərin 

öyrənilməsi ilə bağlı aldıqları bilikləri möhkəmləndirmək məqsədilə nitq 

hissələrinin tədrisinin yekunlaşdırılması mərhələsində istifadə etmək olar. 

         Leksik  və qrammartik şəkilçilərin  öyrənilməsinə  həsr olunmuş, 

fəal/interaktiv təlim metodları ilə təşkil olunmuş dərs nümunəsinə nəzər salaq: