Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында Али Аттестасийа Комиссийасы тяряфиндян рясми гейдиййата
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
|
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËßÐ ÀÊÀÄÅÌÈÉÀÑÛ Ì. ÔÖÇÓËÈ àäûíà ßËÉÀÇÌÀËÀÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ ФИЛОЛОЭИЙА МЯСЯЛЯЛЯРИ № 2 Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында Али Аттестасийа Комиссийасы тяряфиндян рясми гейдиййата алынмышдыр (Filologiya elmləri bюлмяси, №13).
няшрлярин рейестриня дахил едилмишдир. Рейестр №3222. «Елм вя тящсил» Бакы – 2016 Filologiya məsələləri – №02, 2016
2
Институту вя «Елм вя тящсил» няшриййаты РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Васим Мяммядялийев, академик Иса Щябиббяйли, академик Теймур Кяримли, АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.ü.е.д., проф. Низами Ъяфяров, АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.ü.е.д., проф. Мющсцн Наьысойлу, АМЕА-нын мцхбир цзвц, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Гулийев, ф.ü.е.д., проф. Вилайят Ялийев, ф.ü.е.д., проф. Fəxrəddin Veysəlli, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Казымов, ф.ü.е.д., проф. Рцфят Рцстямов, ф.ü.е.д., проф. Надир Мяммядли, ф.ü.е.д., проф. Мясуд Мащмудов, , ф.ü.е.д., проф. Buludxan Xəlilov, ф.ü.е.д., проф. Мцбариз Йусифов, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Пашайев, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Ряъябли, ф.ü.е.д., проф. Nizami Xudiyev, ф.ü.е.д., проф. Ъялил Наьыйев, ф.ü.е.д., prof. Камиля Вялийева, ф.ü.е.д., prof. Азадя Мусайева, ф.ü.е.д., prof. Əzizxan Tanrıverdiyev, ф.ü.e.d. Paşa Kərimov, ф.ü.е.д., Мящяббят Мирзялийева, фil.ü.f.d. Нязакят Мяммядли Áóðàõûëûøà ìÿñóë: àêàäåìèê Òåéìóð Êÿðèìëè Ðÿé÷è: filologiya elmləri doktoru, professor Íàäèð Ìÿììÿäëè Ôèëîëîýèéà ìÿñÿëÿëÿðè. Áàêû, 2016, ¹ 1 ISSN 2224-9257
© ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2016
www.filologiyameseleleri.net Filologiya məsələləri – №02, 2015
3 DİLÇİLİK
Qafqaz Universiteti Sosial və Humanitar Elmlər İnstitutunun Türkologiya şöbəsinin müdiri rquliyev@qu.edu.az MÜASİR TÜRK DİLLƏRİNİN ALINMA LEKSİKASINA BİR BAXIŞ Açar sözlər: alınma, türk, leksika, ingilis dili, müstəqillik Key words: borrow, lexicon, Turkic, independence, English Ключевые слова: заимствование, лексики, тюркских языках, английского языка, независимости Giriş: Türk dillərindəki alınma szölərin müasir mənzərəsinə nəzər salmamışdan əvvəl “alınma” termini barədə məlumat verməyi lazım bilirik. «Alınma dildə xarici amilləri, yəni başqa dil ünsürlərinin qrafik, fоnetik, leksik, semantik, mоrfоlоji və sintaktik sahələrində özünü göstərən başqa dil təsirlərinin məcmusu kimi başa düşülməlidir… Bu prоses öz daxili imkan və vasitələri əsasında gündən-günə təkmilləşməklə yanaşı, qоhum və qоhum оlmayan, bilavasitə və bilvasitə kоntaktda оlan dillərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində gedir» [1, s. 4-5]. Geniş mənada “alınma” bir dildən başqa dilə söz keçmə prosesini bildirir. Bu söz iki mənada işlənir. Beləliklə, II mənada bu termin proses, I mənada isə prosesin nəticəsini bildirir. “Alınma” və “alınma söz” terminləri eyni anlayışları bildirmir. “Alınma” dedikdə bir dildən başqa dilə keçən bütün linqvistik vahidlər , hər hansı bir dil elementi başa düşülür. “Alınma söz” dedikdə isə yalnız leksik vahidlərin mənimsənilməsi nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək “alınma” termini daha geniş anlayışı ifadə edir. Belə ki, “alınma söz” anlayışının özü də “alınma” termininin ifadə etdiyi mənanın tərkibinə daxildir (2, 5-6). Bütün dünya dillərində olduğu kimi müasir türk dillərinin də lüğət tərkibinin inkişafında və zənginləşməsində dillərin daxili imkanları ilə bərabər alınma sözlərin də çox önəmli rolu olmuşdur. Tarixin müxtəlif mərhələlərində türk dilləri diğər dillərdən söz alımışdır. “İctimai-siyasi, iqtisadi şəraitdən asılı olaraq alınmalar bəzən xüsusi dalğa ilə özünü göstərmiş, bəzən geri çəkilərək müəyyən zaman kəsiyində yaxşı mənada qısqanclıqla qarşılanmışdır” (3,6 ). İctimai, siyasi məqamlardan asılı olaraq türk dillərinin bir qismi uzun müddət ərəb, fars alınmalarına, rus imperiyası dövründə rus dilindən və onun vasitəsilə Qərbi Avropa dillərindən alınmalara məruz qalmışlarsa, bir qismi Çin, bir qismi monqol və digər dillərin təsirinə məruz qalmışdır. Bəzən bu alınmalar həddini aşmış, bəzən isə dilimizin zənginləşməsində müsbət rol oynamışdır. Bildiyimiz kimi alınma sözlərsiz heç bir dil mövcud deyil. O cümlədən türk dilləri tarixən türk xalqları başqa xalqlarla ictimai-siyasi əlaqədə olmuş, onlar arasında sıx mədəni,iqtisadi, dini münasibətlər yaranmışdır. Alınma leksikanın türk dillərində işlənmə dinamıkasını izlədikdə görürük ki, bu sözlərin türk dillərinə keçməsi müxtəlif mərhələlərə bölünür. “....alınma leksika vasitəsilə bir xalq diğər xalqı yaxından tanıya bilir”( 4, 503 ).
Filologiya məsələləri – №02, 2016
4 Alınma sözlərin müəyyən hissəsi türk dillərinin fonetik və qrammatik qruluşuna tabe edilərək işlənir. Alınma sözlər türk dillərində öz ekvivalentləri ilə sinоnimik cərgə təşkil edir, bir çоx hallarda aktiv işlənir ki,hətta bəzən öz ekvivalentini dildən sıxışdırıb çıxarır. Bu baxımdan dilə gələn alınma sözlərin zəruri оlub-оlmaması bir an belə nəzərdən qaçmamalıdır.Bəllidir ki, heç bir dil tamamilə öz leksik vahidlərindən ibarət deyil. Diğər dildən sözalan dilləri isə kasıb, zəif dillər hesab etmək də dоğru deyildir. Sözalma prоsesi dillərin lüğət tərkibini zənginləşdirməklə xalqların, mədəniyyətlərin bir-birinə inteqrasiyasını təmin edir. “Alınma sözlər, ilk növbədə, özünü mətbuatda göstərir. Оna görə də hər bir cəmiyyətin mətbuatı о cəmiyyətin güzgüsü rоlunu оynayır və təbii ki, həmin xalqın mədəniyyətinə vədilinə bəslədiyi münasibət bu güzgüdə əks оlunur”( 3,7). A. Reformatskiy sözalmanı da, dillərin qarşılıqlı əlaqəsini təbii bir proses adlandırmışdır. Sözalma prosesi həm ekstralinqivistik, həm də daxili linqvistik qaydalarla şərtləndirilmiş mürəkkəb hadisədir (5 ,104). Türk dillərinə digər dildən sözlər bu səbəblər nəticəsində daxil olmuşdur: 1. Xalqın istilaya məruz qalması 2. Digər xalqlarla dostluq münasibətinin olması 3. Coğrafi şərait 4. Obyektiv inkişaf qanunları Türk dillərində alınma leksikanın inkişaf dinamikasını izləmək, müasir dönəmdə bu dillərdə alınma leksikanın mənzərəsini canlandırmaq üçün tarixən türk dillərinə hansı dillərdən daha çox alınma leksik vahidlərin keçib işlənməsinə nəzər yetirməyi lazım bilirik. Müasir Azərbaycan dilinin alınma leksikasını Azərbaycan sözləri və alınma leksik vahidlər təşkil edir.B. Xəlilov müasir Aərbaycan dilindəki xalis Azərbaycan sözlərini 4 yerə bölür:1. Türk dilləri ilə ortaqlı sözlər. Bu tip sözləri müəyyənləşdirmək üçün Orxan-Yenisey abidələrini istinad kimi götürən alim nümunə kimi bunları göstərir: ov, aç, ana, at, əkin, adaş, qab, ata, biç, ağız və s. 2. Həm türk, həm də monqol dilləri ilə ortaqlı olan sözlər. Bu tip sözlərdə fonetik, semantik və morfoloji fərqlər də ola bilər. Məsələn, büger-böyrək, zirüxen-ürək; asaq-axsaq; xuuray-quru və s. 3. Şumer dili ilə ortaqlı olan sözlər, məsələn, ada-ata, aştar-açar, ar-arı, be-bu, sa-söz və s. O. Süleymanov 60, A. Məmmədov 110-dan artıq sözün şumer və türk dillərində ortaqlı olduğunu aşkar etmişdir( 6,34 ).4.Xüsusi Azərbaycan sözləri-B.Xəlilov bu tip sözlərin Azərbaycan dilinin müstəqil bir dil kimi formalaşmasından sonra yarandığını qeyd edir. Alim xalis Azərbaycan sözlərinə bu nümunələri misal göstərmişdir.Məsələn, sanc, dinc, tunc, daraq, çəpər, yaraq, yırtıq, çadır, yarpaq və s. (6, 37). B. Xəlilov bir dildən digər dilə leksik vahidlərin aşağıdakı yollarla keçdiyini söyləyir:1. Zəruri və məcburi yolla;2. Ədəbi və danışıq dili vasitəsilə;3. Vasitəli və vasitəsiz yolla alınma sözlər. Alimin bu təsnifatını qeyri-şərtsiz digər türk dillərinə də aid etmək olar. Müasir Azərbaycan dilində alınma sözləri mənşəyinə görə belə qruplaşdırmaq olar:
a. ərəb mənşəli sözlər b. fars mənşəli sözlər c. rus mənşəli sözlər d. Avropa mənşəli sözlər e. Qafqaz mənşəli sözlər
Filologiya məsələləri – №02, 2015
5 “Fars dilindən dilimizə keçmiş olan sözlər həm ədəbiyyat və həm də şifahi danışıq dili vasitəsilə keçdiyi üçün burada müxtəlif sahələrə aid sözlərə təsadüf edilir”( 7,48 ). Ərəb dilindən keçən sözlər isə VII əsrdən sonrakı mərhələyə aiddir. İslam dini ilə əlaqədar Azərbaycan dilinə çoxlu miqdarda sözlər keçmişdir. Digər Türk dil qrupuna aid olan Uyğur dilində ərəb-fars sözləri ilə bərabər Çin dilindən alınmalar da çoxluq təşkil edir. Çin dilindən uyğur dilinə əsasən idarəetmə- inzibati sahələrlə bağlı sözlər keçmişdir. “Qədim türklərlə çinlilər arasında uzun sürən, qanlı müharibələrlə yanaşı, sıx mədəni əməkdaşlıq da olmuşdur. Bunun nəticəsində iki xalq bir-birinin mədəniyyətini, dilini qarşılıqlı şəkildə zəngibnləşdirmişdir. Xüsusən də, Çin cəmiyyətinin ictimai fikrinin, başqa sözlə Çin dövlətinin formalaşmasında türklərin çox mühüm rolu olmuşdur. Çin sözlərinin uyğur dilinə keçməsinin tarixi çox qədimdir. Bu tarix XX yüzilliyin 50-ci illərindən başlanır. T. Rəhimov yazır ki, uyğur dilində Çin leksik alınmaları diğər dillərə nisbətən az olmuşdur. Çin dilindən alınmalar əsasən inzibati-idarə, ticarət, məişət, çox az sayda kənd təsərrüfatı, peşə və hərbi leksikanı əhatə edir ( 8, 3). Hazırda da Çin dili uyğurların gündəlik həyat və məişətini geniş şəkildə dəyişir. Bu dil onların sosial funksiyalarına, ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatına nüfuz edir. Çin dili-şençcan(ölkə başçısı);Şenu-şen(həyat)+u(materiya=biologiya; şen (həyat)+li(prinsip)+syuz(elm)=fiziologiya( 9,46). Türkiyə tükcəsindəki alınma leksikanı belə təsnif etmək mümkündür. 1. ərəb dilindən alınmalar. Məsələn, adalet, tövbe, kıraat, silah, aşk, tabiat, tacir və s. 2. Fars dilindən alınmalar. Məsələn, efsane, laf, meğer, cengaver, mehter və s. 3. Avropa dillərindən alınma sözlər.Məsələn, efendi, lampa, tempo, tango və s. ( 10, 126). Türkiyə Cümhuriyyəti 1923-çü ildə müstəqli respublika elan edildikdən sonra fransız, ingilis, italyan dillərindən külli miqdarda söz və terminlər keçmişdir. Fransız dilindən Türkiyə türkcəsinə sözlərin keçidi XVI əsrdən başlanır. Bu dönəm Osmanlının Fransa ilə iqtisadi və siyasi əlaqələrinin intensivləşdiyi bir dövr idi. XIX əsrdə isə ərəb və fars sözlərinin əvəzinə fransız kəlimələri dilə daxil oldu. Bu dönəmdə 5000-dən çox söz və termin fransız dilindən Türkiyə trkcəsinin lüğət tərkibinə, eləcə də danışıq dilinə daxil oldu. Ümumiyyətlə, fransızcadan Türkiyə türkcəsinə keçən sözlərməna-anlam baxımından 3 qrupa bölünür:1. Söylənişləri və anlamları heç dəyişdirilmədən alınan kəlimələr. Məsələn.kamp, beton, artist və s.; 2. Türk dilinin qrammatik qanunlarına uyğunlaşdırılan sözlər. Məsələn, albüm, akvariyum, avukat və s.; 3. Söylənişləri eyni, ancaq türk dilinə dəyişik bir mənada keçən sözlər. Məsələn, apatman, atlet, daktilo və s. ( 11, 73).Müasir dövrdə Türkiyə türkcəsinə keçən sözlərin böyük faizini yalnız ingilis dilindən keçən sözlər təşkil edir. Türkiyə türkcəsindəki alınma sözlərin türk sözləri ilə qarşılığının verilməsi dil devrimi zamanından başlamışdır. Məsələn, kompromis (anlaşıt), vitse-prezident (başbakan), sektor (bölge), eksport (çıkat), tradisiya (gelenek), qarantiya(inanca) və s. Türkmən dilinin leksik tərkibinə müxtəlif ictimai-siyasi hadisələrlə əlaqədar ərəb, fars, monqol, rus və rus dili vasitəsilə başqa dillərdən külli miqdarda söz və terminlər, ifadələr, söz birləşmələri daxil olmuşdur.Fars dilindən alınmalar. Məsələn, xörək, nan, peynir, bexişt, saray, kərxanə və s. Ərəb alınmaları. Məsələn, kitap, mektep, menzil, zexin, miras və s. Gördüyümüz kimi, Azərbaycan və türkmən dilindəki alınmalar demək olar ki, eynidir. F. Zeynalov Türkmən dilindəki monqol mənşəli Filologiya məsələləri – №02, 2016
6 sözlərə göstərdiyi misallar da demək olar ki, Azərbaycan dili ilə eynidir. Məsələn, quda, bal, mal, altın, çöl, saqqal, zər və s. Rus dilindən türkmən dilinə sözlərin keçmə tarixi 1880-ci ildən-Türkmənistanın Rusiya tərkibinə daxil olduğu dönəmdən sonra başlanır.Türkmən dilinə rus dili vasitəsilə digər dillərdən aşağıdakı leksik-terminoloji vahidlər keçmişdir.Yunan dilindən –akademiya, aksioma, atom, gimnastika vəs. Latın mənşəli-abstrakt, avtor, norma, satiravə s. Fransız sözləri-avans, adres, leytenant və s.İngilis sözləri-boks, basketbol, voleybol, futbol və s. Alman sözləri-abzas, kontora, papka və s. Italyan dili-ariya, balkon, qazet və s. Qaqauz dilində ərəb, fars, yunan, moldav, rumın, bolqar, rus dillərindən keçmiş sözlərə rast gəlinir. Təbii ki, eyni qrupa daxil olan Azərbaycan, türkmən, Türkiyə türkçəsi ilə müqayisədə ərəb, fars sözləri azlıq təşkil edir. Bu da qaqauzların dini inancları ilə bağlıdır. Qaqauz dilindəki ərəb-fars sözləri əsasən türk dili vasitəsilə keçmişdir. Məsələn, maşalla, musaafir, raamet fena, memleket, masal və s. Yunan dilindən keçən sözlər. Məsələn, vatiz-xaç çəkmək; stenoz-kəbin kəsmək, klisa-kilsə; kaluqer-monax və s. Bu sözlər qaqauzların xristian dininə tapınmaqları ilə əlaqədar dilə daxil olmuşdur. Moldav və rumın sözləri: natra-məsafə; rışnişa-əldəyirmanı; ploşnisa- taxtabiti və s. Qazax dilinin leksik tərkibində- çoxlu miqdarda ərəb-fars sözlərinə rast gəlirik. Məsələn. Düğa-dua; dost, ğajayip-əcaib, dünie-dünya; keremet-kəramət; raxat-rahat; riza-razı və s. Ərəb-fars sözlərinin qazax dilinə keçməsi tatar, özbək, tacik dilləri vasitəsilə olmuşdur. Qazax dilindəki ərəb-fars sözləri əsasən aşağıdakı sahələri əhatə edir. 1. Elmi-mədəni anlayışları bildirən sözlər;Məsələn, kalam, kağa, mektup,
Cəfərov yazır: “Monqol dilindən alınmalar öz mənşəyi etibarı ilə daha qədim olduğu üçün müasir dilimizdə onları müəyyənləşdirmək çətindir” (7,44). Məsələn, abdıra,
Qazax dilində rus sözlərinin keçmə tarixi isə 3 dövrə bölünür. İ. Kazımov I dövrə XVII əsri aid edir. Bu dövrdən etibarən rus sözləri qazax dilinə keçməyə başladı. ( 11, 68 ). II dövr XVII-XIX əsrləri əhatə edir. Bu dönəmdən etibarən Qazaxıstan çöllərində ruslar məskunlaşmağa başladılar. Soxa, borona, xodok, piket, xutor, çaşka, podnos,
zaman daha çox rus sözləri qazax dilinə keçməyə başladı. Qazax dilindəki alınma sözlər türkmənşəli və sırf qazax dilinin özünəməxsus sözlərlə əvəzlənir. Məsələn, rubrika(aydar), veteran (ardaqer), universal(əmbebap), şantaj(bopsa), kosmos(ğarış), auiditoriya(dərsxana), daça(jazxana), vizit(sapar) və s.
Monqol dili ilə ortaq olan sözər: balta, tütin, sarı, ağa, manlay və s. Fars alınmaları: köşe, duşpan, saray, paxta, duşpan, kepkir və s. Rus dili və rus dili vasitəsilə keçən sözlər: balans, salyut, voleybol, qumanizm, ximiya, və s. Qırğız dilindəki alınma leksikanın mənzərəsinə nəzər saldıqda görürük ki, bu dildə ərəbmənşəli alınmalar azlıq təşkil edir. Çünki qırğızlar XVIII əsrə qədər qırğız dili ilə təmasda olmamış, islamı qəbul etməmişlər(10 ,189 ). Qırğız dilinə ərəb-fars sözləri əsasən uyğurlar vasitəsilə keçmişdir. Lakin bununla belə qırğız dilində fars və Filologiya məsələləri – №02, 2015
7 ərəb alınmaları vardır. Fars dili:jan-can; mayda-balaca; qül;arzan-ucuz; pul;nas-məst; darız-qarpız və s. Ərəb alınmaları:bayan-bəyan etmək; kabar-xəbər; dalil-dəlil; mildet- minnət və s. Qırğız dilində çoxlu miqdarda monqol və tunqus-mancur dilindən alınmalar mövcuddur. F. Zeynalov bu tip sözlərə ehtiyatla və differensial yanaşmanı məsləhət görür(10 , 190). Qırğızlar Altay-hun qəbilələrinin tərkibində olarkən monqollarla sıx əlaqədə olmuşlar. Qırğız dili ilə monqol dilinin müştərək sözlərinə bunları misal göstərmək olar. Məsələn, sonun-yenilik; xaalğa-qapı; tulqa-dayaq; kele-
Təbii ki, qırğız dilində rus dili və rus dili vasitəsilə keçən sözlər xüsusi lay təşkil edir. Bu proses də Orta Asiyanın, o cümlədən Qırğızıstanın Rusiyaya ilhaqından sonra baş vermişdir. Altay dilinin leksik mənzərəsinə nəzər saldıqda görürük ki, bu dildə külli miqdarda monqol sözləri mövcuddur. “Bu sözlərin əksəriyyərti Altay dövrü ilə bağlıdırsa(bəzi tədqqiatçılar bu sözləri alınma yox, hər iki dil qrupu üçün genetik cəhətdən ümumi hesab edirlər), müəyyən bir qismi Orta türk dövrünün, ikinci mərhələsi(monqol istilası dövrü) ilə əlaqədardır(10, 197). Məsələn, orun-yer, saa-sağ,
Altay dilində ərəb-fars sözləri demək olar ki, yoxdur. Bu dildə mövcud olan ərəb, fars-tacik sözləri də XX əsrdə qazax dili vasitəsilə keçib. Məsələn: aqıl, samın-sabın,
1. Ərəb alınmaları: maksat, kitap, islax, xakim və s. 2. Fars alınmaları: dərman, doşman, divan, namaz, xoda, qonah, xərabə və s. 3. Rus dilindən və rus dili vasitəsilə diğər dillərdən keçən sözlər: qimn, karavat və s. Özbək dilində- alınma leksikanı ərəb-fars sözləri, rus və rus dili vasitəsilə digər dillərdən keçən sözlər təşkil edir. Ərəb-fars alınmaları-abaydıy, avval, avlod, sabab, maarif, malumat, maxsul, rozi, ruxsat, ovoz v s.(10, 260 ).Son illər özbək dilində ekologiya ilə, marketinqlə bağlı alınmalar çoxluq təşkil edir. Məsələn, özbək dilindəki, “ekoloqik, marketoloq” kimi. “Azərbaycan və özbək dillərinin lüğət tərkibində alınma terminlər milli terminlərə nisbətən üstündür” (12,118 ).“Qeyd etmək lazımdır ki, müstəqillik qazanmış azərbaycanlıların, özbəklərin, uyğurların, salarların dillərində ictimai-siyasi terminologiyanın inkişafında alınma sözlər üstünlük təşkil edir” (9 ,7 ). Müasir türk dillərində alınmaların iki başlıca istiqaməti mövcuddur. 1.Rus- Avropa mənşəli sözlərin alınıb işlədilməsi; 2. ərəb-fars mənşəli sözlərin alınıb işlədilməsi. Cənub- şərq dilləri ərazi cəhətdən çin dilinə, eləcə də monqol dilinə yaxın olduğu üçün bu dillərin lüğət tərkibinə çin və monqol sözləri də daxil olmuşdur (13 , 227). “Azərbaycan və özbək xalqlarının tarix boyu başqa xalqlarla münasibəti, ictimai- siyasi, mədəni əlaqələri bu dillərin lüğət tərkibinin zənginləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu cür şərait həm də bilinqivizmin formalaşmasına xidmət edir. Sözlərin bir dildən başqasına keçməsinin əsas səbəblərindən biri də bilinqivizmdir”(12,121). Məsələn, afv, keçirim (üzv), polk(alay), ekipac(ekipaj), curnal(jurnal), kağazbazlık(bürokratizm) . 1990–2000-ci illər Azərbaycan tarixinin elə bir dövrüdür ki, bu оn ilin hər ili tarix səhifələrinə qızıl hərflərlə yazılmalıdır. Azadlıq uğrunda aparılan mübarizələrin sоnunda müstəqillik əldə edən Azərbaycan bütün çətinliklərə baxmayaraq, bu yоlla mətin addımlarla irəliləyir və bu tarixi inkişaf sözsüz ki, milli mətbuatımızdan da yan keçməmişdir. Illər bоyu qapalı şəraitdə yaşayan Respublikamız sərhədlərin açılması ilə Filologiya məsələləri – №02, 2016
8 həm yaxın qоnşumuz Türkiyəyə, həm də Qərbə, Avrоpaya inteqrasiya etməyə başladı. Bu prоses özü ilə dilimizə saysız-hesabsız leksik vahidlər gətirdi və bu, özünü ilk növbədə mətbuatda göstərdi” (3 ,18 ). “Tariximizin bir çox mərhələləri kimi, iştirakçısı və şahidi olduğumuz əsrimizin 80-cı illərin sonu, 90-cı illər dövrünün dil proseslərinin araşdırılıb öyrənilməsi də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu illər keçmiş SSRİ-nin tərkibində olmuş türk xalqlarının dövlət müstəqilliyi uğrunda mübarizəsi, milli – demokratik hərəkatın başlanması, SSRİ-nin süqutu, beynəlxalq aləmdə baş verən ictimai-iqtisadi və siyasi proseslərlə, ilk növbədə demokratikləşmə hərəkatı ilə bağlı olmuşdur” ( 11,65 ). Leksik və terminoloji vahidlərin bir dildən diğərinə keçməsi dillərin lüğət tərkibini zənginləşdirməkdə və daxili strukturunu dəyişməkdə önəmli qaynaqlardan biridir. Əgər Sövet dönəmi Türk dilləri Qərb sözlərini rus dili vasitəsilə alırdılarsa, son illərdə “...Qərbdən birbaşa alınmaların intensivliyi xeyli artmışdır”( 11,66 ). İ. Kazımov türk dillərinə son illərdə bu sahələrlə bağlı leksikanın sürətlə keçdiyini yazır: ictimai-siyasi leksika, maliyə sistemi ilə bağlı leksika, bazar iqtisadiyyatı ilə bağlı leksika, beynəlxalq münasibətlər və diplomatik əlaqələrlə bağlı alınma leksika, ekoloji sahə ilə bağlı leksika, demokratik proseslərlə bağlı alınma leksika, texnologiya sahəsində işlənən alınma leksika, neft strategiyası ilə bağlı leksika, pedoqoji sahə ilə bağlı leksika, transport və nəqliyyatla bağlı alınma leksika, müstəqilliklə bağlı alınma leksika, bazar iqtisadiyyatı ilə bağlı leksika, mətbuatla bağlı alınmalar. Əsrlər boyu türk dillərinədə ərəb –fars, sonralar rus alınmaları geniş halda işlənsə də, son dövrlərdə bunların yerini Avropa, xüsusilə ingilis mənşəli alımaların işlənməsi tutub. Qərbdən gələn leksika, xüsusilə də, terminlər bütün türk dillərinin leksik fonduna sirayət etməkdədir. Alınma terminlərin bəziləri müxtəlif türk dillərinə eyni şəkildə keçmişlər. Məsələn, insident sözü həm Azərbaycan, həm də türkmən dilinə eyni şəkildəkeçmişdir.
“XX əsrdə keçmiş SSRİ-də yaşayan türk xalqlarının milli müstəqillik şüuru təşəkkül tapır, SSRİ-nin dağılması ərəfəsində ölkədə iqtisadi, ictimai-siyasi vəziyyət, siyasi mübarizə və eləcə də ümummilli böhran dərinləşir. 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvələindəki ictimai-siyasi proseslər dövründə formalaşan leksikanın sosial-linqvistik təbiətinin açılması çox vacibdir (11 ,19). Müstəqillik illərində türk dillərinə keçmiş alınma leksikanın öünəməxsus xüsusiyyətləri mövcuddur. Bu illərdə türk dillərindəki alınma leksikada əvvəlki illərdən fərqli xüsusiyyətlər meydana çıxmağa başladı. Alınmalar əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, rus dili vasitəsilə deyil, birbaşa Avropa dillərindən müstəqillik əldə etmiş türk xalqlarının dilinin lüğət tərkibinə keçmişdir (11,117). Müasir dövrdə də Avropa mənşəli alınmalarla paralel ərəb-fars alınmaları da işlənir. Avropa mənşəli alınmalar ərəb-fars alınmalrını sıxışdırır. Müstəqillik illərində türk dillərinə keçən sözlər əsasən KİV-in dilində aktivləşirdi. Türkiyə türkcəsinin, qazax, özbək və qırğız dillərindəki alınmalar keçdikləri dildə olduğu kimi işlənir. Azərbaycan dilində isə alınma leksika əksər hallarda dilimizin qayda qanununa tabe olur.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
9 Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|