Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКАХ РЕЗЮМЕ
- Rəyçi: Y.Süleymanov. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent.
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Rəyçi: Adilə Zeynalova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent.
- İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ ƏKSMƏNALI SÖZLƏRİN TƏSNİFİ VƏ ONLARIN LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açarsözlər
- Key words
|
TRANSLATION SCIENTIFIC TERMINOLOGY IN ENGLISH AND AZERBAIJANI SUMMARY This article deals with the difficulties of scientific-technical literature in Azerbaijani and English has got some ways of training. The article gives the whole analyse of their learning. Problem arising during the translation and elimination methods of these matters have been reflected in this article, too. Important terms of the translation are those that the text should be rich in content; idea should be fully clear and laconic and should keep the norms of the literary language.
НАУЧНО ТЕХНИЧЕСКИЙ ПЕРЕВОД В АНГЛИЙСКОМ И АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКАХ
В этой статье рассматриваются трудности научно-технического перевода и техническое развитие, проблемы. Трудности, возникающие при переводе и методы их устранения также нашли за свое отражение. Основными условиями при переводе является то, что текст должен быть содержательны, идея – ясной и лаконической, обязательное сохранение норм литературного языка. Научно- техническая литература в азербайджанском и английском языках имеет некоторые способы изучения. В статье дается полным анализ их присвоение.
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent. Filologiya məsələləri – №02, 2016
66 SEVİNC QULİYEVA ADİU sevinc.@.mail.ru. OMONOMLİYİN KÖMƏKÇİ NİTQ HİSSƏLƏRİ SİSTEMİNDƏ TUTDUĞU MÖVQE VƏ ONLARIN QARIŞILIQLI ƏLAQƏSİ (ingilis dili materialları əsasında) Açar sözlər: sözönü, zərf, bağlayıcı, omonimik, qrammatik omonimlik, leksik omonimlik, dil hadisəsi Key words: preposition, adverb, conjunction, hmonymy, grammatical homonymy, lexical homonymy, language phenomenon Ключевые слова: предлог, наречие, союз, омонимичность, грамматические омонимы, лексические омонимы, языковое явление.
Məlum olduğu kimi, dilçiliyin bir çox sahələrində rast gəlinən dil hadisələrindən biri də omonimlikdir. Omonimlik dedikdə formaca eyni, mənaca fərqli olan sözlər nəzərdə tutulur. Bu məqalədə, indiyə qədər məlum olan sözlərlə yanaşı, məlum olmayan sözlərin yaratdığı omonimlik də təsvir olunmuşdur. Onu da qeyd edək ki, araşdırma konkret olaraq üç nitq hissəsi – zərf, sözönü və bağlayıcı arasında omonimliyə həsr olunmuşdur. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, dilçilikdə mövcud olan hadisələrindən biri də omonimlikkdir. Əvvəlcə omonimliyə verilən tərifləri nəzərdən keçirək. Görkəmli dilçi alimlərdən A.Kuninin omonimliyə verdiyi tərifi aşağıdakı kimidir: Mənasına görə fərqlənən, səslənməsi ilə yazılışına görə, yaxud da yazılış və səslənmə baxımından eyniyyət təşkil edən sözlər omonim adlanır. L.Bulaxovskinin omonimliyə verdiyi tərifi aşağıdakı kimidir: Eyni səslənməyə malik olan, lakin tamamilə müxtəlif mənalar ifadə edən iki və ya daha çox söz omonim adlanır. E.Vorno və M.Kaşeyevanın da omonimliyə verdiyi tərif yuxarıdakı tərifdən bir o qədər də fərqlənmir: Yeni formaya malik olan, lakin, mənaca bir-birinə oxşamayan sözlərə omonimlər deyilir. K.Barantsevin omonimliyə verdiyi tərif də yuxarıdakılardan az fərqlənir: Omonimlər elə sözlərdir ki, onlar eyni səsləndiyi halda müxtəlif məna kəsb edirlər. K.Levkovskayanın omonimliyə verdiyi tərif öz lokanokliyi ilə seçilir: Səslənmə örtüyünə görə üst-üstə düşən sözlər omonim adlanır. E.Kroteviç və N.Rodzeviçin verdikləri tərif də yuxarıdakılarla eyniyyət təşkil edir: Omonimlər səslənmə baxımından eyni, məna baxımından müxtəlif olan sözlərdir. V.Arakin isə omonimlərə aşağıdakı kimi tərif vermişdir: Tamamilə eyni olmyan mənaya malik olan və əsasən də müxtəlif nitq hissələrinə malik olan sözlər omonim adlanır ki, belə sözlər eyni səs tərkibinə və ya eyni qrafik formaya malik olurlar. Dilçi alimlərdən daha bir neçəsinin fikirlərini nəzərdən keçirək. İ.Arnold omonimliyi aşağıdkı kimi xarakterizə etmişdir: Filologiya məsələləri – №02, 2015
67 Omonimlər səslənmə və yazılışca eyni, mənaca fərqli sözlərdir. M.Stepanova isə omonimliyi aşağıdakı kimi təsvir etmişdir: Eyni cür səslənən, lakin müxtəlif mənalara malik olan sözlər omonim adlanır. R.Ginzburqun omonimliyə verdiyi tərif yuxarıdakı tərfilərdən elə də fərqlənmir: Səslənmə formasına görə üst-üstə düşən, lakin mənaca fərqlənən sözlər ənənəvi olaraq omonim adlanır. Dilçi alim O.Axundova isə omonimliyi belə səciyyələndirir: Səslənmə baxımından eyni olan iik və daha çox müxtəlif dil vahidi omonim adlanır. Omonimliyin növlərinə gəldikdə isə, o, iki hissəyə ayrılır: leksik və qrammatik omonimlik. F.Mauler qrammatik omonimliyi aşağıdakı kimi təsvir etmişdir: Qrammatik omonimlik qrammatik işarənin ifaədə edən ilə ifadə olunanı arasında assimmetriyanın elə bir növüdür ki, burada bir ifadə edənə iki və daha çox ifadə olunan uyğun gəlir. Omonimliyi tədqiq edən S.Stati öz tədqiqatında leksik və qrammatik omonimliyə toxunmuşdur. Lakin omonimlik dedikdə o, eyni nitq hissəsinə aid olan iki və daha çox sözü nəxərdə tutup. Müxtəlif nitq hissələrinə xas olan və öz aralarınd üst-üstə düşən paradiqmatik formalar leksik-qrammatik omonimlər adlanır. O.Duxaçekin fikrincə, qrammatik omonim dedikdə, müxtəlif nitq hissələrinə aid olan, lakin eyni cür səslənən sözlər nəzərdə tutulur və yaxud da eyni nitq hissəsinə aid olaraq, hansısa qrammatik kateqoriyaya görə fərqlənən sözlər qrammatik omonim adlanır. İndi isə zərf, bağlayıcı, sözönü nitq hissələri kimi işlənən sözlərdə omonimlik məsələsini təkbətək araşdıraq. Omonimliklə bilavasitə bağlı olan 70-dən çox vahidi tədqiq edərkən onlardan 9-nun dildə həm zərf, həm sözönü, həm də bağlayıcı kimi çıxış etdiyi məlum olmuşdur. İndi onları ayrılıqda nəzərdən keçirək.
Dildə həm zərf, həm bağlayıcı, həm də sözönü kimi çox işlənən sözlərdən biri avter-dir. Hər üç ahlad after zaman anlayışı ifadə edir. Bağlayıcı kimi, after-dən sonra indiki və keçmiş bitmiş zaman formaları işlədilir. Shortly after we returned from Basel, Roy moved to London. Biz Bazeldən qayıtdıqdan qısa bir müddət sonra Roy Londona köçdü. (bağlayıcı) I ′ ll go to the post office after the lesson – Dərsdən sonra poçta gedəcəm (sözönü). Zərf kimi after həm zamanla, həm də yerlə bağlı anlayışları ifadə edir. They lived more happily after – Sonralar, onlar daha xoşbəxt yaşadılar (zaman zərfi).
She followed on after – O, arxadan gəlirdi (yer zərfi).
Həm zərf, həm bağlayıcı, həm də sözönü kimi çıxış edən sözlərdən biri də before- dur. O, zərf kimi işləndikdə indiki və keçmiş qeyri-müəyyən və indiki və keçmiş bitmiş zamanlarla işlənir. You should have talked to him before he had made up his mind. Siz, gərək onunla o, qərar verməkdən əvvəl danışa idiniz (bağl.)
Filologiya məsələləri – №02, 2016
68 She ′ s lived there before the war – O, müharibədən əvvəl burada yaşayıb (sözönü). Sözönü kimi, həm zaman, həm də yer anlayışları ifadə edir. V comes before C in the alphabet – Əlifba cədvəlində B C-dən əvvəldə gəlir (sözönü). I have seen that film before – Mən o filmə əvvəllər baxmışam (zərf).
Müasir ingilis dilində ən çox omonimlik yaratmağa qabil olan sözlərdən biri but- dur. Sözönü kimi, but, bir qayda olaraq inkarlıq ifadə edən əvəzliklərdə sonra (nobody, none, nowhere), xüsusi sual sözləri (who, where) və qeyri-müəyyənlik əvəzliklərilə (all, everyone, anyone) birgə işlənir. Bu halda but except sözü ilə sinonimolik təşkil edir və dilimizə başqa. savayı kimi tərcümə edilir. Everyone was there but him – Ondan başqa hamı orada idi (sözönü). Nobody but you could be so selfish – Səndən savayı heç kim belə axmaqlıq edə bilməz (sözönü). Tabesizlik bağlayıcı kimi iştirak edən but ziddiyyət ifadə edir. This is the rule, but there are many exceptions – Bu bir qaydadır, amma çoxlu müstəsnalar da vardır (bağlayıcı). But həm də zərf kimi işlənir. Lakin but-ın bu funksiyada işlənməsinə çox nadir hallarda rast gəlinir. Bu halda o, qırağa, kənara, qıraqda, kənarda mənalarını daşıyır. Go but anad wail there – Çəkil qırağa və orada gözlə (zərf).
Qeyd olunan hər üç nitq hissəsi kimi işlənən digər dil vahidi like-dir. Like-da ən çox sözönü kimi işlənir. It ′ s just like her to tell everyone about it – Bu haqda hamıya danışmaq elə ona xasdır (sözönü). Like nadir hallarda bağlayıcı funksiyasında da işlənir. Buna ən çox danışıq dilində rast gəlinir. No one sings the blues like she did (= as well as) – Heç kimi blyuzu o oxuduğu kimi oxumur (bağlayıcı). Like sözönü zərf funksiyasında çox nadir hallarda işlənir. He xust, like, refused to talk to me (like = surelessly). O sadəcə, qeyri-əminliklə, mənimlə danışmaqdan imtina etdi (zərf).
Bu söz də zəfr, bağlayıcı və sözönü kimi işlənir. Qeyd etmək lazımdır ki, notwithstanding bağlayıcı kimi çox az hallarda işlənir və bir qayda olaraq that ilə birlikdə işlənir. Notwithstanding that I enjoyed myself, I am glad to be back. Baxmayaraq ki, mən çox əyləndim, geri qayıtdığım üçün şadam (bağl.). notwithstanding zərf kimi işləndikdə buna baxmayaraq və hər bir halda, sözönü kuimi işləndikdə isə baxmayaraq kimi tərcümə edilir. They will do it notwithstanding Buna baxmayaraq (= har bir halda) onlar bunu edəcəklər (zərf). Filologiya məsələləri – №02, 2015
69 They travelled notwithstanding the storm. Tufana baxmayaraq onlar səyahətə getdilər (sözönü). SİNCE Müasir ingilis dilində ən çox işlənən sözlərdən bri də since-dir. Yuxarıda qeyd olunan vahidlər kimi, bu da hər üç nitq hissəsi kimi çıxış edir. Since zərf, bağlayıcı və sözönü kimi, bəri mənasını daşıyır və bir qayda olaraq indiki və keçmiş bitmiş zamanlarla bircə işlənir. She
′ s been working in a bank since leving school. O, məktəbi bitirəndən bəri bankda işləyir (sözönü). He left home two weeks ago and we haven ′ t heard from him since. O, iki həftə əvvəl evdən gedib və o vaxtdan bəri biz ondan heç bir xəbər eşitməmişik (zərf). Cath hasn ′ t phoned since she went to Berlin. Ket Berlinə gedəncən bəri zəng vurmayıb (bağl.). Bundan başqa, since bağlayıcısı zaman budaq cümləsindən başqa səbəb budaq cümləsini də baş cümləyə bağlamağa xidmət edir. Since I haven ′ t got her address. I can′ t write to her. Məndə onun ünvanı olmadığından, ona məktub yaza bilmirəm (bağl.).
Sin sözü də zərf, sözönü, bağlayıcı funksiyalarında çıxış edir. Lakin bu söz arxaikləşmişdir və indi dildə bir o qədər də işlənmir. Zərf kimi, sin o vaxt, o zaman, sonra, nəticədə, o vaxtdan başlayaraq, əvvəllər kimi tərcümə edilir. Sözönü kimi isə, sin sonra, arxasınca kimi, bağlayıcı kimi isə o vaxtdan bəri, belə ki, nəzərə alaraq kimi tərcümə edilir. Sir-in bəzi tərcümə variantları since-inki ilə eyniyyət təşkil etdiyindən, sin-i since-in bir variantı hesab etmək olar.
Without sözönüsü də həm zərf, həm də bağlayıcı kimi işlənə bilər. Zərf kimi işləndikdə o, bayırda, bayır tərəfdə/tərəfdən, küçədə, zahirən mənalarını da ifadə edir. The messenger stands without – Çapar bayırda durub (zərf). Bağlayıcı kimi işləndikdə, without, əksərən əgər sız 4 , (ma
2 ) kimi tərcümə olunur. I shan ′ t go without I get the letter – Əgər məktubu almasam getməyəcəm (bağl.). Sözönü kimi işləndikdə isə without ssız 4 və qıraqda, bayırda kimi tərcümə edilir. He cannot walk without a stick – O, əsasız gəzə bilmir (sözönü). Without the door, there as a doğ – Qapıdan qıraqda (kənarda) bir it var idi. (sözönü).
Zərf, bağlayıcı, sözönü funksiyasında çıxış edən sonuncu söz ere-dir. Ere zərf kimi işləndikdə erkən mənasını kəsb edir. Sözönü kimi işləndikdə o, qədər, kimi, əvvəl, qabaq kimi tərcümə edilir. Ere night I ′ ll meet her – Mən onunla gecəyə kimi (gecə olmamış) görüşəcəm (sözönü). Bağlayıcı kimi isə o, nisbət ifadə edir və müqayisə budaq cümləsini bağlamağa xidmət edir.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
70 I would die ere I would consent – razılaşmaqdansa ölməyi üstün tutardım/ölərdim (bağl.). Beləliklə, biz, müasir ingilis dilində sözönü, zərf və bağlayıcı kimi çıxış edən 9-a yaxın vahidi nəzərdən keçirdik. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müasir ingilis dilində omminimik təkcə bu 3 nitq hissəsi arasında deyil, digər nitq hissələri (isim, fel, sifət, ədat, nidalar və modal sözlər) arasında da mövcuddur.
1. Варантсев К. Омонимия как системная категория языка. Мн.: БГУ, 2007, 132 с 2. Кашейева М. Практикум по английской лексикологии. Ленинград: Просвещение. Ленинградское отделение, 1974, 205 с 3. Musayev O. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı, 1979. 4. Xanbutayeva L. İngilis dilində qrammatik omonimlik və onlara aid çalışmalar toplusu. Bakı, 2007.
The article deals with the matter of homonymy. In English most parts of speech are homonymous with one another. Firstly, the definitions of different scholars given to homonymy are described in the article. Then, the homonymy of three parts of speech, i.e. adverbs, conjunctions and prepositions is given. The main part of the aricle is devoted to the investigation of the following 9 words: after, before, but, like, notwitzstanding, sin, since, without, ere. All these words can be used as an adverb, a conjunction and a preposition. Besides these worrds in English there are many words which are homonymous with other part s of speech.
В статье рассматриваются омонимы. В английском языке большинство частей речи омонимичны друг с другом. Сначала, определения данные омонимам разными исследователями описаны в статье. Далее, даны омонимы трёх частей речи: наречий, союзов и предлогов. Основная часть статьи посвящена исследованию следующих 9 слов: after, before, but, like, notwithstanding, sin, since, without, ere. Все эти слова могут быть использованы как наречие, союз и предлог. Кроме этих, в английском языке много слов, которые омонимичны с другими частями речи.
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent. Filologiya məsələləri – №02, 2015
71 DÜRDANƏ VƏKİLOVA ADİU dürdanə.@.mail.ru. İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ ƏKSMƏNALI SÖZLƏRİN TƏSNİFİ VƏ ONLARIN LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açarsözlər: antonim, konsersivantonimlər, mütləq və ya kök antonimlər, düzəltmə antonimlər Key words: antonym, condrodictory, contrary antonyms, absoluteorroot antonyms, derivational antonyms Ключовые слова: антонимы, вопреки антонимы, абсалютные или корневые антонимы
Həm ingilis, həm də Azərbaycan dillərin də antonimlərin təsnifi meyarlarını nəzərdən keçirdikdə görürük ki, ingilis dilində antonimlər əsasən onlarda olan daxili ziddiyətlərə əsasən təsnif olunur və çox vaxt onların quruluşu, mənşəyi, hansı nitq hissəsinə aidliyi haqqında heç bir söz deyilmir. Misal üçün Websters New Dictionary of Snonyms lüğətinin giriş hissəsini götürək. Burada antonim adı altında götürülən sözlər altı qrupa bölünüb. Bölgü zamanı sözlərin nə dərəcədə bir-birinə zidd olması əsas götürülüb. Bu qruplar arasında iki qrupa daha çox yer ayrılıb ki, bunlar dan birincisi «contradictory terms», digəri isə «contrary terms» adlanır. Dilə daxil olan alınma terminlər terminoloji sistemli zənginləşdirir, dildə leksik alınmaların sayı artır. Dilə yeni gələn sözün dilin normalarına uyğunlaşması mürəkkəb linqvistik proses olduğuna görə sözlərin mənimsənilmə dərəcələri də müxtəlif səviyyədə özünü göstərir.(1,s.75) Bəzi sözlər dilə yeni gəldiyinə, yaxud müəyyən dildaxili səbəblərlə bağlı məhdud dairədə işləndiyinə görə yarım mənimsənilmiş alınmalar hesab olunur. Azərbaycan dilindəki ingilis mənşəli absentizm (absenteeism), aqnostizm (agnosticism), buklet (booklet), doker (docker), drenaj (drainage), dissident (dissident) klan (clan) və s. alınmalar belə sözlərdəndir. Bu tip leksik vahidlər semantik cəhətdən birmənalı olur, daha чox «özgə» reallığı əks etdirir və yeni anlayışların, əşyaların hadisələrin dilimizdə ifadəsində xidmət edir. Linqvistik təhlil göstərir ki, əsasən terminoloji leksikaya aid olan həmin alınmalar semantik cəhətdən sabitdir, müəyyən funksional sahələrdə işlənir. Onlarda semantik dəyişmələr nadir hallarda baş verir. Azərbaycan dilində geniş dairədə istifadə olunan, hətta ümumişləklik qazanaraq dil daxil olan kifayət qədər ingilis mənşəli sözlər vardır. Belə alınmalar sözün leksik sistemində özünə möhkəm yer tutmuşdur. Büdcə, vaqon, vazelin, boks, yumor, eksport, finiş, park, mağaza, kofe və s. alınma terminlər dilimizdə geniş işlənməkdədir. Bu sözlərin çoxu həm fonetik, həm də qrammatik cəhətdən assimilyasiyaya uğramışdır. Bu tip alınmalar tam mənimsənilmiş leksik vahidlərdən sayılır. Dil əlaqələrinin linqvistik problemləri dəfələrlə diqqət mərkəzində olsa da, alınmaların semantik mənimsənilməsi hələ də kifayət qədər tədqiq olunmasıdır. Filologiya məsələləri – №02, 2016
72 Məsələn, tədqiqatçılar alınma sözlərin «yerli» dildəki semantik inkişafını iki mərhələdə götürmüşlər: sözün alınması və onun tam mənimsənilməsi. Halbuki, leksik alınma mürəkkəb və çoxfazalı prosesdir. Bir sıra hallarda leksik alınma dildəki lüğəvi mənasından başqa sюzalan dildə yeni mənalarda işlənə bilər. Məsələn, ictimai-siyasi leksikada işlənən baykot termininin işlənməsində də semantik dəyişiklik hiss olunmaqdadır. Məlumdur ki, bu söz Azərbaycan dilinə siyasi və iqtisadi mübarizə formasını bildirən termin kimi daxil olmuşdur. Müasir dilimizdə "baykot" leksik vahidi özünün terminoloji mənasını saxlamaqla yanaşı, semantik tutumunu da genişləndirmişdir. Həmin alınma ictimai-siyasi termin sahəsindən çıxıb məişət çərcivəsində işlənməklə, ümumədəbi dilin fəal leksik vahidinə çevrilmişdir. "Baykot" leksemi müxtəlif sahələrin terminoloji sistemində də özünə yer almışdır. Diplomatiya termini kimi, baykotun mənası "bir dövlətin başqa dövlətlə, ya bir qrup dövlətlə ticarət əlaqələri yaratmaqdan və saxlamaqdan imtina etməsi"dir. Diplomatiya terminləri lüğətində tərkibində baykot sözü olan aşağıdakı termin- birləşmələr vardır: «beynəlxalq münasibətlərdə baykot», «baykot elan eləmək»,«baykotu ləğv etmək», «baykota məruz qalmaq», «baykot siyasəti», «siyasi baykot», «baykota əl atmaq», «baykota çağırmaq» və s. Dilin başqa dildən aldığı sözlər müəyyən anlayışların, əşyaların, hadisələrin adlarını ifadə etməyə xidmət edir. Alınma ilkin dövrdə konkret semantikaya malik olur. Adətən söz adi olduğu halda dildə bir sıra mənalara malik olursa, kecdiyi yeni dildə onun bu mənalarından çox vaxt biri istifadə olunur. Zaman keçdikcə, alınma söz yeni mənalar qazana bildiyi kimi, əvvəlki mənasını itirə bilir. Alınma obyekt dildə semantik transformasiyaya məruz qalır. Semantik transformasiya dilçilikdə araşdırılmış məsəllərdəndir. Obyekt dildə alınma sözün mənasının genişlənməsi və ya daralması, onun məcazi mənada işlənməsi semantik transformasiya kimi başa düşülür. Bir sıra tədqiqatçılar alınma sözlərə yalnız onların mənalarının daralmasının, bu sözlərin məcazi mənalarda işlənməsinin xas olmasını qeyd etmişlər. Bu fikir sonralar tənqid olunmuşdur (2,s.18) Alınma sözlərin yeni keyfiyyət qazanması cəmiyyətdə baş vermiş dəyişikliklərlə millətlərarası əlaqələrin, o cümlədən dil əlaqələrinin genişlənməsi ilə bağlıdır. Masir dюvrdə sözlərin semantik strukturunun genişlənməsi, onların yeni mənalarının yaranması müşahidə olunur. İngilis dilində alınmaların semantik cəhətdən genişlənməsi onların həyatımızın müxtəlif sahələrinə nfuz etməsi prosesində baş verir. Termin alınan dildə ictimai-tarixi şəraitlə əlaqədar ilkin təbiətindən uzaqlaşmış, yeni məna kəsb etmişdir. Məsələn "server" və "servis" terminləri: 90-cı illərdə həm servis, həm də server sюzlərinin semantikasında dəyişmə baş vermişdir. Terminlər indi sosial-iqtisadi və başqa sahələrə aid anlayışları ifadə edir. Server - «kiçik və orta biznesdə istifadə olunan, əsas məlumatları saxlayan və ötürən kompyuter» mənasındadır. Servis söznün daha iki mənası yaranmışdır: 1. məhsulun istehlakı və satışı sisteminin təkmilləşdirilməsinə yönəlmişkompleks xidməti təmin edən marketinq fəaliyyətinin alt sistemi; 2. sosioloji sorğu. Eyni hadisə öznü server termininə mnasibətdə də göstərir. Bu termin də yeni məna qazanmış, mxtəlif sölərlə yeni terminoloji birləşmələr əmələ gətirmişdir. İndi server «internet şəbəkəsinə qoşucu kompyuter» mənasında işlənir: Filologiya məsələləri – №02, 2015
73 İnternetə girmək üçün əvvəlcə serverə qoşulmaq lazımdır. Bunun üçün serverin telefon nömrəsi yığılmalıdır» («Media Press» qəzeti, 25 iyul, 2011). Alınma leksika, o cümlədən ingilis dilindən alınma sözlər dilin leksik sistemində gedən proseslərdə fəal iştirak edir. Ümumişlək leksik vahid kimi alınmış söz terminləşə bildiyi kimi, alınma terminin xüsusi leksik vahid səciyyəsini qazanması də mümkündür. Müasir dövürdə terminoloji mənanın itirilməsinin tez-tez baş verməsi tədqiqatlarda qeyd olunur. İngilis dilindən alınma sözlərdən publisistik mətnlərdə, mətbuatda tez-tez istifadə olunması onların semantikasına əsaslı təsir göstərir. Mətbuatda işlənən alınma sözlərin semantik strukturunda dəyişmə baş verir. Sözün məna həcminin genişlənməsi yeni semlərlə zənginləşməsi özünü göstərir. Belə hallarda determinləşmə semantik genişlənmənın təzahr amilidir. Bir çox innovasiyalar məcazi mənada istifadə olunur, yeni mənalı söz mxtəlif semantik qrupun sözləri və söz birləşməsi tərkibində işlənir. Semanik derivasiya prosesində mənanın genişlənməsi əsas yer tutur. Alınma sюzlərdə mənanın genişlənməsində ilkin leksiksemantik variantın arxiseminin mumiləşməsi baza sözlərdə leksik-semantik paradiqmasının hüdudlarından kənara çıxması da mühüm rol oynayır. Məsələn: Treninq yarış dövür üçün orqanizmin maksimal hazırlığını təmin etmək üçün edilən məşqlər nəzərdə tutulur. Arxisema «idman məşqidir». Masir dövürdə sözün mənası genişlənmiş və müxtəlif fəaliyyət sahələrində işə hazır olmaq üçün məşqləri, formanı saxlamağı əhatə etməyə başlamışdır.
İlk əvvəl şahmata, sonralar tennisə aid olmuşdur. Hazırda həmin təkbətək mübarizə komanda idman növlərində istifadə olunur. Qiymətləndirmənin ədəbi göstəricisi arxisemində dəyişmə baş vermişdir. Ədəbi göstərici əsas götürülmür. Hazırda reytinq sözünün semantikası genişlənmişdir: «FİFA dnya yığmalarının sentyabr ayı üçün reytinq cədvəlini dərc edib» («Olimpiya dnyası», qəzeti, 9-11.10.2011). Monitor - Bu termin informatikada "1. emal sistemlərində əməliyyatları idarə və nəzarət edən, yoxlayan maşın proqramı; 2.proqramlaşdırma dillərində ümumi vasitələrdən istifadə etmək üçün proseslərin sinxronlaşdırılması və əlaqələndirmə mexanizmi; S.sistemi idarə edən displey" kimi mənalarında işlənir. Kompyuterin insan məişətində geniş yer alması onun dəstəsinə daxil olan monitor söz də ümumişlək leksik qata daxil olmuşdur. Bununla yanaşı, monitorun «ekran» mənası da vardır. «Kompyuter dəstinə yeni kvars monitoru daxildir. Belə sюzlər, bir qayda olaraq etnoqrafık, tarixi, coğrafı, bədii mətnlərdə işlənir. Realiyalar bu və ya digər mətndə ilk dəfə istifadə olunanda tərcüməçi və ya müəllif onun haqqında əlavə izah verir. Sözün sonrakı istifadəsi belə izahı tələb etmir. Alınma söz müxtəlif müəlliflərin əsərlərində və müxtəlif mənbələrdə rast gəlinirsə və bu zaman alınma sözün semantikası haqqında əlavə izah verilirsə, onda həmin sözün semantik mənimsənilmə dövrünün başlanması haqqında danışmaq olur. Alınma terminin dildə istifadə olunma tezliyi, ümumişləkliyi artdıqca onun yeni dilin leksik sisteminə uyğunlaşma dərəcəsi artır, alınma termin dildə işlələklik və yeni semantik çalar qazandığı zaman özünün əvvəlki mənasını da saxlayır. Bu zaman termin semantik cəhətdən tam mənimsənilir, ümumişlək sözə çevrilir, söz yaradıcılığında fəal iştirak edir. Bəzən də termin kimi yox, dilimizə söz kimi daxil olur və etimon dildən fərqli olaraq leksik-semantik məzmun dəyişərək terminoloji
Filologiya məsələləri – №02, 2016
74 səciyyə qazanır. Məsələn, ərəb dilində ümumişlək olan xəta, əmsal, hədd, təcil, srət dilimizdə riyazi sahədə terminləşmişdir. Alınma terminlərin mənimsənilməsi prosesində dəyişmələr müxtəlif mərhələlərdən ibarətdir. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, əcnəbi söz semantik cəhətdən əvvəlcə okkazionalizm kimi götürülür və mətndə xsusi izahat tələb edir. Sonra əcnəbi söz bir qədər mənimsənildikdə və məzmun planının vahidi ilə onun yeni ifadə üsulu arasında əlaqə başa düşüldükdə əcnəbi söz resipientin passiv ehtiyatının vahidi hesab edilir və yalnız bundan sonra aktiv ehtiyata keçərək tam mənimsənilmiş sayılır [4,s.6]. Beləliklə də, alınma sözlər dilin öz sözləri kimi dəqiqləşir, aydınlaşır. Dil daşıyıcıları arasında yayılır. Alınma söz yeni dilin leksik-semantik və qrammatik sisteminə uyğunlaşır. Söz müxtəlif leksik, frazeoloji sintaktik birləşmələrdə istifadə olunur, sözdüzəldici morfemlərlə işlənmə imkanları artır, determinləşmə və terminləşmə prosesində iştirak edir. Azərbaycan dilinə keçən belə terminlərin çoxu ümumişlək leksik vahidlər cərgəsində yer almış, mənimsənilmiş, dilimizin müxtəlif sözdüzəldici şəkilçilərini qəbul edərək, yeni sözlər yaratmışdır. N.Məmmədli yazır ki, alınma terminin söz yaradıcılıq məhsuldarlığı, müntəzəm işlənməsi, məna anlamının genişlənməsi və s. əlavə əlamətləri törəmə kimi qəbul edilməlidir. (3,s.38) A.R.Mayorovun fikrincə, «alınma söz təkcə yeni mənalarını və ya söz yaradıcılığı məhsuldarlığını genişləndirməsi ilə deyil, dil sisteminə daxil olduğu üçün bu keyfiyyətləri qazanması yaxud qazana bilməsi ilə dildə möhkəmlənir. (5.s.8) Y.R.Krısin isə qeyd edir ki, sюzn funksional aktivliyini semantik mstəqillik təyin edir. Azərbaycan dilində də alınmaların mstəqillik qazanması, dildə sabitləşməsinin ən mühüm səbəbləri dubletlik yaratmaması,mənaca differensiallaşmasıdır. Son dövrlərdə komp-yuterin insan məişətinə daxil olması hesablama texnikasının srətli inkişafı bu sahədə alınmaların sayının günbəgün artmasına zəmin yaradır. Kompyuterin məişət texnikasına чevrilməsi alınma sюzlərin də hesablama texnikası terminləri olmasına baxmayaraq ümumişlək leksik qatda yer alması ilə şərtlənir. Məsələn, drayver, monitor, sayt, klaviatur, bord, fotoşop, veb-sayt, veb-dizayn, internet, internet-klub, intert-klass və s.
Masir Azərbaycan dilində ingilis dilindən ardıcıl və artan sayda sözalma terminologiya sahəsində getdikcə artır. Müxtəlif elm sahələrinin inkişafı onlarda terminoloji bazanın zənginləşməsinə səbəb olur. Dilin terminoloji sisteminə, yeni terminlərin gətirilməsinə müxtəlif aspektlərdən yanaşmaq mümkündür. Yeni terminə yaranan tələbatın ödənilməsi üçün istifadə olunan termin yaradıcılığı yollarından biri də terminalmadır. Terminalma terminin başqa dildən hazır alınmasıdır. Azərbaycan dilinə son illərdə yeni terminlər hazır şəkildə ingilis dilindən alınır. Siyasi, iqtisadi, sosial sahələrə aid terminlərin dilimizə keçməsi artmışdır. Bunun əsas səbəbi юlkənin yeni demokratik inkişaf yolunu seçməsi, yeni iqtisadi siyasəti qəbul etməsi ilə əlaqədardır. Lakin Azərbaycan dilinə ingilis dilindən gələn terminlər yalnız bu sahələrlə məhdudlaşmır. Müxtəlif elm sahələrinə aid terminoloji lüğətlərin araşdırılması zamanı son dövrdə ingilis dilindən alınmaların srətlə artması öznü göstərir. Ancaq dilin quruluş baxımından fərqliliyi ingilis dilindən alınma terminlərin unifıkasiyasına xüsusi diqqət tələb edir.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|