Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- И.АБДУЛЛАЕВА, Н.ТАГИЕВА МЕТОДЫ СОЗДАНИЯ ТЕРМИНОВ И В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И
- АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ РЕЗЮМЕ
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- I.ABDULLYEVA, N.TAGUIYEVA THE COLLABORATOR OF THE ACADEMY OF MES METHODS OF TERM
- Rəyçi: Həbib Mirzəyev filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- R.KUSSEYNOVA CLASSIFICATION OF FRAZEOLOGICAL UNITS AND THEIR STRUCTURAL – SEMANTIC PECULIARITIES SUMMARY
- Р.КУСЕЙНОВА ИССЛЕДОВАНИЕ АНГЛИЙСКОЙ ФРАЗЕОЛОГИИ В ЛИНГВИСТИКЕ РЕЗЮМЕ
- BOLONİYA TƏHSİL PROSESİNDƏ KREDİT SİSTEMİ ÜZRƏ XARİCİ DİLİN TƏDRİSİNİN APARILMASI PRİNSİPLƏRİ
|
ƏDƏBİYYAT 1. Qasımov M. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. Bakı, Elm, 1973, 185 s. 2. Qurbanov A.M. müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, Maarif, 1985, 406s. 3. Sadıqova S.A. Azərbaycan dili terminologiyasının təşəkkülü və inkişafı. Bakı, Elm, 2005. 4. Hüseynzadə J.A. İqtisadiyyat terminlərinin linqvistik təhlili (Azərbaycan və ingilis dili materialları əsasında). Bakı, 2011, 27 s. 5. Sadıqova S.A. Azərbaycan dili terminologiyası. Bakı, Elm, 2011.
Автор стать рассказывает о развивающихся и обогащающихся языковых средствах общения. И в азербайджанском и в английском языках, значительная часть общеупотребительных слов создана древности. Как отмечает автор, термины, считающиеся словарной составляющей основных частей языка, во время своего развития, подвергались определенным изменениям. Это ещё больше чувствуется в системе терминологии. И в азербайджанском и в английском языках, создание терминов осу- ществляется при помощи семантических, морфологических, синтаксических способов, кальки и т.д. В статье говорится также и об увеличении количества терминов, входящих в состав английского и азербайджанского языков и комментируются исследования интенсивного обогащения терминологической базы языка. Filologiya məsələləri – №02, 2015
95 В заключении, автор статьи приходит к выводу, что в английском и азербайджанском языках термины создаются за счёт внутренних возможностей языка и в том числе заимствования.
THE COLLABORATOR OF THE ACADEMY OF MES METHODS OF TERM CREATION AN AZERBAIJANI AND ENGLISH SUMMARY The autor of this article deals with the means of communication which is developing and prospering today. The majority of words that are generally used as terms in both Azerbaijani and English were formed in the ancient times of language. According to the author, terms that are considered as the main parts of language were on the turn due to development. And it was reflected mostly in the terminological systemö Term creativity in Azerbaijani and English is formed by semantic, morphological, syntactical, loan translation and so on. The increase in the number of terms that are included Azerbaijani and English and the enrichment of the terminological base are mentioned and are interpreted. Consequently, the author has come to a conclusion that the creativity of terms in both Azerbaijani and English.
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. Filologiya məsələləri – №02, 2016
96 RƏNA HÜSEYNOVA ATU rəna.@.mail,ru. ÜMUMİ DİLÇİLİK ELMİNDƏ FRAZEOLOGİZMLƏRİN TUTDUĞU MÖVQE VƏ DİLÇİ ALİMLƏRİN RƏY VƏ MÜLAHİZƏLƏRİ Açar sözlər: leksikoqrafiya, diaxronik, sinxronik Key words: lexicography, diachronic, synchronic Ключевые слова: лексикография, диахроник, синхроник
Frazeologiya hər hansı bir dildəki sabit söz birləşmələrini öyrənən dilçilik terminidir. Adətən, insanlar gündəlik həyat təcrübəsində-adi danışıqda çox zaman sərbəst söz birləşmələrindən istifadə edirlər. Məs: yaxşı tələbə ( a good student), gözəl qız (a beautiful girl), beş kitab (five books), söz demək (to say a word), və s. Lakin hər hansı bir dilin lüğət tərkibində külli miqdarda söz birləşmələri vardır ki, onların tərəflərini bir-birindən ayırmaq çətin olur. Belə birləşmələr sərbəst yox, sabit birləşmələrdir ki, bunlar da dilçilikdə frazeoloji birləşmələr adlanır. Buna görə də, dildə işlədilən sərbəst söz birləşmələrini sabit birləşmələr (frazeologizmlər) ilə qarışdırmaq olmaz, çünki sərbəst söz birləşmələrinin vahid lüğəvi mənası olmadığı halda frazeologizmlərin lüğəvi mənası vardır. Sərbəst birləşmələrdən fərqli olaraq, sabit birləşmələr (frazeologizmlər) öz mənasına görə dildə xüsusi bir qrup təşkil edir və həmin qrupa daxil olan sözlər tək-tək sözlərdən fərqlənir-birləşmə daxilində vahid (bütöv) bir məna ifadə edir. Məs: to make up one’s mind (to decide), to put an end (to finish), to beg pardon (to excuse) və s. Misallardan göründüyü kimi, frazeoloji birləşmələrdə olan vahid məna və qrammatik vəzifə sözlərlə yaxınlıq təşkil edir. Məhz buna görə də dildə işlədilən frazeoloji tərkiblərlə leksik tərkiblər arasında ümumi cəhətlər çoxdur, çünki frazeoloji birləşmələr də sözlər kimi insanın fəaliyyəti ilə bağlı olan xüsusiyyətləri ifadə edirlər. Frazeoloji birləşmələrin ifadə etdiyi mənalar bütöv haldadır. Frazeoloji birləşmələr sabit birləşmələrdir, yəni belə birləşmələrdə sözlərin sırası dəyişməzdir, buna görə də onlar qrammatik cəhətdən ayrı-ayrılıqda təhlil olunmur. Frazeologiyanın məqsədi frazeoloji vahidlərin (frazemlərin) dildə mövqeyini müəyyənləşdirmək, onların müvafiq prinsiplərə əsasən təsnifini vermək, üslubi xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq, əmələ gəlmə və inkişaf etmə yollarını aşkar etməkdın ibarətdir. Frazeologiya dilçiliyin tam müstəqil şöbəsi kimi çox gəncdir. Lakin, bu heç də o demək deyildir ki, frazeologiya məsələləri ilə əvəllər məşğul olunmamışdır. Bu məsələ alimlərin diqqətini çoxdan cəlb etmiş və frazeologiya “gizli” inkişaf yolu keçmişdir. Frazeoloji vahidlərin birinci müşahidəçiləri lüğət tərtib edənlər – leksonoqraflar olmuşlar. Lüğət tərtib edənlər bəzi sözlərin mənalarının itdiyini müşahidə etmişlər. Belə vəziyyət, adətən, bu və ya başqa söz bölünməz birləşmə tərkibində olduqda nəzərə çarpmışdır. Ş.Balli frazeoloji vahidlərin əlamətini müəyyənləşdirməkdə birləşmənin həm zahiri, həm də daxili cəhətinə nəzər yetirməyi mühüm şərt hesab edirdi. O, sabit birləşmələri öz əsərində leksik-semantik və üslubi-məna cəhətdən şərh emişdir. Dilçilik Filologiya məsələləri – №02, 2015
97 tarixində sabit birləşməyə bu şəkildə yanaşmaq tamamilə yeni idi. Ş.Ballinin nəzəriyyəsi frazeologiyanın inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Frazeologiyanı belə fərqləndirmək və ononla da kifayətlənmək doğru deyil. Frazeologiya dedikdə onu lüğəvi vahidlərin məcmusu kimi nəzərdə tutmaq lazımdır. Məlumdur ki, dil tarixi, ictimai hadisədir. Bu cəhətdən dilin başqa sahələri kimi, onun frazeologiyasına da aiddir, belə ki, hər bir konkret dilin frazeoloji vahidləri də zəruri ehtiyac nəticəsində tədricən formalaşaraq zənginləşmə prosesi keçirib bir sistem halına düşür. Bununla əlaqədar olaraq hər bir konkret dilin frazeologiyası da iki planda (diaxronik və sinxronik) tədqiq edilir. Diaxronik planda dilin frazeologiyasının tarixən formalaşması və müasir dövrə doğru semantik və struktur cəhətdən inkişafı öyrənilir. Sinxronik planda isə dilin frazeologiyasının müasir vəziyyətinin semantik və struktur təsviri verilir. Dilçilikdə frazeologiyanın tədqiqat obyektindən bəhs dən müəllifləri iki qrupa bölürlər: 1) ümumiyyətlə hər hansı bir dildə hazır şəkildə olan söz birləşmələrinin hamısını frazeologiya hesab edənlər; 2) dildə hazır şəkildə olan söz birləşmələrinin hamısını deyil, onlardan nitq və ya dil vahidlərinə ekvivalent olub, komponentləri məna və quruluşca parçalanmayan qismini frazeologiya adlandıranlar. Dilçilikdə bunlardan birincisi “geniş mənada frazeologiya”, ikincisi “dar mənada frazeologiya” adlandırılır. Ferdinant dö Söseür dildəki sabit ifadələri sərbəst söz birləşmələrindən belə fərqləndirir: “ Biz hər şeydən əvvəl, külli miqdarda ifadələrə rast gəlinir ki, bunları dilə aid etmək lazımdır. Bunlar dildə elə hazır nitq parçalarıdır ki, adətən, daxilindəki ayrı- ayrı mənalara malik olan sözləri dəyişmək mümkün olduğu halda, bu məşğul sayılmır. Bunların ənənəyə görə daşıdığı məna, komponentlərinin bütövlükdəki mənasından və sintaktik quruluşundan asılıdır. Belə ifadələr düzəldilmir, bunlardan dildə hazir şəkildə istifadə edilir”. Qeyd etmək lazımdır ki, Ş.Balli “frazeoloji bitişmə” adı ilə nəzərdə tutduğu semantik qrupdan olan frazeoloji vahidlərin xarici cəhətinin xüsusiyyətindən bəhs edərkən bunlarda üç əlamətin olduğunu göstərir: 1) sözlərin ayrı yazılması; 2) onların müəyyən sabit sırada olması və komponentlər arasına başqa sözün daxil edilə bilməməsi; 3) komponentlərdən heç birinin başqa sözlə əvəz oluna bilməməsi. Akademik V.V.Vinoqradov dildə frazeoloji vahidləri “frazeoloji birləşmələr”, “frazeoloji bitişmələr” və “frazeoloji birləşmələr” adı ilə üç semantik qrupa bölür, bunların hər birinin özünəməxsus əlamətini göstərir. O,frazeolji birləşmələrdən bəhs edərkən yazır ki, bunların ümümi mənası ilə komponentlərinin mənası arasında heç bir yaxınlıq, əlaqə, hətta potensial əlaqə belə yoxdur. Bunların tərkib hissələri dildəki bu və ya digər sözlə eyni səs tərkibinə malik olsa da, bu cür qarşılıqlı əlaqə omonimlikdən başqa bir şey deyildir. Frazeoloji bitişmə sözün potensial ekvivalentidir. Bu cəhətdən bunlar frazeoloji birləşməyə yaxınlaşır, lakin öz məna quruluşlarının mürəkkəbliyi, komponentlərinin məna əlaqəsinin potensial şəkildə mövcud olması ilə frazeoliji birləşmələrdən fərqlənir. Frazeoloji bitişmə xarici səs forması ilə sərbəsr söz birləşməsinə uyğun gəlir. Frazeoloji birləşmədə sərbəst mənada olmayan sözlərin sinonimlərlə əvəz edilməsi mümkündür. Filologiya məsələləri – №02, 2016
98 V.V.Vinoqdovun bu bölgüsündə “frazeoloji birləşmə” adlandırılan qrup ilk baxışdan Ş.Ballinin təsnifatındakı “frazeoloji qrup” və ya “adi birləşmələrə”də oxşayır. Lakin əslində bunlar bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. Beıə ki,V.V.Vinoqdovun bölgüsündə frazeoloji birləşmə səciyyəvi daşıyanların komponentlərindən biri ancaq məhdud sözlərlə frazeoloji cəhətdən “bağlı məna” daşıyır, Ş.Ballinin təsnifatında isə, özünün qeyd etdiyi kimi, “...birləşmə parçalandıqdan sonra sözlər öz mənalarını saxlayır”. V.V.Vinoqradovun bu bölgüsü bir meddət həm rus dilinin, həm də bir sıra başqa dillərin frazeologiyasından bəhs edən əsərlərdə tamamilə məqsədəuyğun sayılmış və olduğu kimi saxlanmışdır. Lakin son illərdə bir sıra dillərin frazeologiyası ilə daha dərindən məşğul olan tədqiqatçılar meəyyələşdirmişlər ki, bu təsnifat özünü doğrultmur. N.N.Amosova, V.V.Vinoqradovun bölgüsünün dərin təhlilini verərək yazır ki, buradakı təsnifat vahid bir prinsipə əsaslanmır, belə ki, iki əvvəlki semantik qrup (frazeoloji birikmə və frazeoloji bitişmə) komponentlərinin mənasından asılı olmayaraq, ümumi mənalarının dərk edilməsi dərəcəsinə görə müəyyənləşdirildiyi halda, “frazeoloji birləşmələr” adı ilə üçüncü qrupa aid edilənlər tərkibindəki sözün başqa leksik vahidlərlə məhdud şəkildə birləşməsi əlamətinə görə səciyyələndirilir. N.N.Amosova yazır ki, V.V.Vinoqradovun frazeologiya ilə əlaqədar olan məqalələrində frazeologiyanın bir sıra ümumi məsələləri, o cümlədən frazeoloji vahidin daxilən yarılıqda formalaşması problemi frazeoloji vahidlərin tərkib hissələrinin mütəlif tiplərinin müəyyənləşdirilməsi kimi məsələlər nəzərə alınmamışdır. Sonra N.N.Amosova V.V.Vinoqradovun “...frazeoloji vahiddə onun ümumi məmununun müəyyənləşməsi üçün kiçik bir işarə belə olarsa, frazeoloji birikmə haqqında danışmaq olmaz” cümləsini xatırladaraq yazır ki, burada frazeoloji vahidlərin mənalarının dərk edilməsi haqqındakı fikir dil faktları ilə obyektiv şəkildə əsaslandırılmır. Belə ki, V.V.Vinoqradovun özü onların frazeoloji birikmə hesab edir, halbuki bunların daxilində daşıdıqları ümumi mənaya zəif də olsa işarə vardır. Daha sonra N.N.Amosova qeyd edir ki, V.V.Vinoqradovun “frazeoloji bitişmə”nin mənası onun komponentlərinin mənası ilə bağlı deyildir fikri inandırıcı deyildir...” Əgər nitq prosesində biz əvvəlcədən məlum olan idiomatik birləşmənin mənasını başa düşə biliriksə, deməli, burada həlledici onun komponentlərinin mənası ilə əlaqədar olaraq dərk edilməsi deyil, kontekstdən sutiasiyadan irəli gələn cəhətdir. A.İ.Smirnitski frazeoloji vahidlərin struktur tiplərini, onların komponentləri arasındakı ferqli cəhətləri, frazeoloji vahidlərin müxtəlif funksiyalarda işlənən tiplərini müəyyənləşdirməyə xüsusi fikir verib. Bundan başqa, o, ingilis dili frazeoloji vahidlərin üslubi cəhətdən də nəzərdən keçirərək, iki qrupa ayırır: 1) üslubi cəhətdən neytral olub məcaziliyini itirənlər: məsələn (to) get up, (to) fall in love; 2) xüsusi idiomlar: məsələn, (to) take chair. Müxtəlif bunlardan başqa, idiomatikliyə meyl etməyən rough sketch “çernovoy nabrosok”, eskiz tipində olan sabit birləşmələrdən də bəhs edərək belələrini frazeoloji vahid hesab etmir və dilin “ənənəvi birləşmələri” adlandırır. Dilçilik fənnlərində sistemində frazeologiya, bəzən özünə heç yer tapa bilmir, lakin əksər hallarda frazeologiyanı leksikologiyaya aid edirlər. Frzeologiyanın əsas
Filologiya məsələləri – №02, 2015
99 kateqoriyalarının, məqsəd və vəzifələrinin qeyri-müəyyən olması ona müstəqil inkişaf etməyə mane olur. “Fraza” sözü azı sabit və aydın mənalı termin kimi qəbul edilə bilər. Dilçilikdə onun tətbiqi müxtəlifdir. Ona görə də frazeologiyanın idiomatikası ilə əvəz olunması üçün bir çox səylər göstərilmişdir. Lakin “idiom”, “idioma”, “idiomatizm” terminləri də 400 il mövcud olmalarına baxmayaraq avropa dilləri daxilində elmi əsaslarla təriflənməmişdir. Sözlərin mənalarının öyrənilməsi artıq onların frazalı kontekst daxilində işlənmələrinin analizini də bir məqsəd tutaraq, frazeologiyanın qeyri-aydın məzmunlu olmasına xidmət edir. Qeyd olunduğu kimi, frazeoloji vahid sabit törəmədir. Bu tərif heç kəs tərəfindən iddia edilmir. Ancaq dilçilərin sabitliyə dair fikirləri üst-üstə düşmür. Frazeologiyanın bir linqvistik fənn kimi inkişaf etməsi frazeoloji sabitlik nəzəriyyəsini işləmədən mümkün deyil. Bu isə sabitlik məsələsinə kompleks şəkildə yanaşmasını tələb edir. Frazeoloji vahidin sabitliyin ona məxsus olan müxtəlif növ invariantlığa əsaslanır, yəni normativ dəyişiklər baş verdikdə onun elementlərinin dəyişilməsinə-sabit qalmasına. Dildə invariantlılığın və mikrosabitliyin aşağıdakı növləri vardır: 1. Işlənmənin sabitliyi, yəni frazeologizmin individual törəmə deyil, bir dil vahidi olması faktı; 2. Struktur-semantik sabitlik, frazeoloji vahid iki dənədən az olmayan sözlərdən iba- rətdir və topoloji mənaya malik deyil, yəni struktur-sematik modelə görə analoji frazeoloji vahidlərin yaradılması üçün nümunə ola bilməz; 3. Sematik sabitlik; 4. Leksik sabitlik, yəni komponentlərin əvəz oluna bilinməməsi və yaxud, kompo- nentlərin yalnəz frazeoloji variantlılıq və struktur sinonimiya çərçivəsində, semantik və leksik invariantlılıq saxlamaqla normativ şəkildə əvəz olunması; 5.Sintaktik sabitlilik, yəni yalnız variantlılıq çərçivəsində frazeoloji vahidlərin komponentlərinin nizamının dəyişə bilməsi, qrammatik inversiya, məsələn, felin məchul növdə işlənməsi, stilistik (üslubi) inversiya, məsələn, What a cross he has to bear! Beləliklə, frazeoloji vahid-leksemlərin bütöv və ya qismən dərk olunmuş mənaları ilə sabit birləşməsidir. Frazeoloji vahidləri leksem adlandırmaq olar. Leksemlərin bir qismi potensial sözlərdir, yəni frazeoloji vahidlərin tərkibində onlar həqiqi mənalarını itirirlər. Digər leksemlər isə frazeoloji vahidlər tərkibində tam dərk olunmamış sözlərdir və burada onlar cümlə üzvü kimi çıxış edə bilməzlər. Frazeoloji vahidin özü cümlə üzvüdür. Potensial söz sərbəst leksik mənaya malik deyil, ona görə ki, onun məna strukturu yoxdur və o, sadəcə olaraq, frazeologizmin məna strukturunun bir elementidir. Biz frazeoloji vahidin və mürəkkəb sözün komponentlərini ayırırıq. Bu da ingilis dili üçün xüsusilə vacib olan bir şərtdir. Leksemlər sözdəyişdirici formalara malikdir və frazeologizmlərdə dəyişkən elelmentlərlə uzlaşırlar. Məsələn, close (shut) one’s eyes to something “nəyə göz yummaq” və to take one’s time “tələsməmək”. bəzən, frazeoloji vahidlərin tərkibində fiktiv leksemlərə (ghost-words) rast gəlinir, məsələn, Lets us return to our muttons “söhbətimizin məğzinə qayıdaq”. Ingilis dilində muttons sözü mövcud deyil, o, fransız dilindən götürülüb və yalnız verilmiş frazeoloji vahiddə rast gelinir. Bununla belə, bu nəticəyə gəlmək olar ki, frazeoloji vahid tam (bütöv) dərk edildikdə potensial sözlərin, qismən dərk edildikdə isə potensial və real sözlərin uzlaşmasıdır. Filologiya məsələləri – №02, 2016
100 ƏDƏBİYYAT 1. Bayramov H. Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları. 1978. 2. Qurbanov A.M. Ümumi dilçilik. Bakı 1977. 3. Arnold İ.V. The English Word. 1973. 4. Aмосова Н.Н. Основы английской фразеологии. Л.,1963. 5. Арнолд И.В. Стилистика современного ангийского языка. Л.,1973. 6. Балли Ш. Стилистика французского языка. 1909. 7. Кунин А.В. Английская фразеология. М., 1970. 8. Реформатскии А.А. Лексикология русского языка. М., 1964. 9. Смирнитски А.И. Лексикология английского языка. М., 1956. 10. Соссюр Ф.Де. Крус обшей лингвистики, пер с фр. А.М.Сухотина. М., 1933. 11. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. М., 1964.
This leaving paper is devoted to the classification of frazeological units and their structural – semantic peculiarities. The very article 8 pages and acquires summary and bibliography. As a result of our scientific investigation we have come to such a conclusion. Frazeology is really considered to be the treasure of any language. In frazeology the history of people, their culture, social life as well as their traditions find their reflection. Surely when we address frazeologizms our speech, becomes rich and interesting. Relying upon frazeologizms we achieve to get rid of monotonious speech. In our article we have especially stressed the classification of the frazeological units. Introduce frazeological synonyms, homonyms and antononyms. Later we underlined the difference between frazeological and leksikal meaning. Thus we have become once more witnesses of the fact that the frazeology which is considered to be one of the branches of lexicology plays the important role in the development and enriching of speech.
Р.КУСЕЙНОВА ИССЛЕДОВАНИЕ АНГЛИЙСКОЙ ФРАЗЕОЛОГИИ В ЛИНГВИСТИКЕ РЕЗЮМЕ Исследование английской фразеологее в диахроническом плане постепенно набирает силу. Однако имеющиеся работы посвящены в основном диахроничес- кому изучению слово сочетании. Изыскания подобного рода в области фразеоло- гии. А настоящей статье делается попытка сделать научное исследования в этом направлении. Кроме того,в статье рассматривается некоторые мысли и выссказивание известых учёных-лингвистов о фразеологизмах и фразеологичес- ких соединениях в английском языке.
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
101 ÇİÇƏK BƏDƏLOVA H.Əliyev ad.AAHM çiçək-vüsalə.@.mail,ru. BOLONİYA TƏHSİL PROSESİNDƏ KREDİT SİSTEMİ ÜZRƏ XARİCİ DİLİN TƏDRİSİNİN APARILMASI PRİNSİPLƏRİ Açar sözlər: baloniya təhsili,kredit sistemi,konvensiya,avtonomiya. Ключевые слова: балонский просесс образования,кредитный систем, конвенсия,автономия. Key words: balongna education,credit system,convention,autonomy.
Avropa ali təhsil sistemlərində bu gün baş verən inqlabi dəyişikliklər hamı kimi Azərbaycan təhsil sisteminin işçilərini də narahat etməyə bilməz. Respublika ali təhsil məktəblərini yaxın gələcəkdə nə gözləyir? Avropa sisteminə qoşulmuş bizim ali məktəblərdə xarici tələbələrin kütləvi təhsil ala bilməsi nə qədər realdır və bu sahədə hansı işlər görülməlidir ? Avropa təhsil xidməti bazarında mövcud olan rəqabətə bizim ali məktəblər davam gətrə bilərlərmi ? Bütün bu suallara cavab vermək üçün birinci növbədə Boloniya konvensiyasının nə olduğunuu aydınlaşdıraq. 1997-ci il aprel ayının 11-də Avropada ali təhsil kvalifikasiyasının tanınması üzrə Lissabon konvensiyası qəbul edildi. Bu sənəd , Avropa ali təhsil sistemlərinin vahid metodoji bazasını yaratma istiqamətində 1953-1997-ci illərdə qəbul edilmiş konvensiyalarının bir növ özündə ümumiləşdirmişdir. 1998-ci ildə Fransa , Almanya , İtalya və Böyük Britaniya Sarbon deklarasiyasına qol çəkdilər. Deklarasiyada Avropa ali təhsil sisteminin arxitekturasının hormonizasiyası nəzərdə tutulurdu. 1999-cu ilin sentiyabrında Boloniya Universitetinin 900 illik yubileyinə toplanmış 29 Avropa ölkəsinin rektorları Universitetlərin Xaritiyasını qəbul etdilər. Avropa təhsil sistemlərinin bir-birinə uyğunlaşdırılması ilə əlaqədar Boloniyada davam edən proses 2001-ci ildə Praqada 32 ölkənin ali təhsil nazirlərinin << 2001-ci ilə qədər Avropa ali təhsil məkanı yaratmaq >> təşəbbüsü ilə nəticələndi. Bu konvensiyada müasir dövr üçün ali təhsilin əsas prinsipləri formalaşmışdır: -universitetlərin avtonomiysı; -universitetlərin dövlətdən asılı olmamsı; -müəllimliklə-alimliyin sıx vəhdəti; -Avropa humaniziminin əsas dəyərlərinin qorunmasi və s Beləliklə,Boloniya prosesinin əsas prinsipləri və arxitekturasi formalaşdi. Avropa Boloniya konvesiyasinin yaranmasina səbəb nə idi? Məsələ ondadır ki,90-cı illərdə dunya təhsil sistemlərində inqilablar baş vermişdi. Təhsil iqtisadiyyatın bir sahəsinə çevrilirdi.İnkişaf etmiş ölkələr bundan cox böyuk qazanc əldə etməyə başlamişdılar.Bu inqilab şimali Amerikada baş vermişdir,və 90-cı illərin ortalarında avropa unverisitetləri başa düşürdülər ki, bu sahədə cox geridə qalirlar.Düunyanın müxtəlif gənclər ABŞ-da oxumaga axışırdılar.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
102 Bu yariş-müsabiqədə uduzmamaq üçün Avropa öz elm-təhsil potensialıni səfərbərliyə almaq istiqamətində fəaliyyətini gücləndirdi.Boloniya kovensiyası da bu qəbildən olan tədbirlərdəndir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki,əgər Azərbaycan bu proserdən kənarda qalarsa,inkişafda olan dünyanın xammal əlavəsinə çevrilə bilər. Azərbaycan ali təhsil sistemi də Avropa təhsil sisteminin tərkib hissəsi kimi Boloniya konvensiyasinin irəli sürdüyü prinsipləri öz fəaliyyətində əsas götürməyə çalişir. Artiq, Azərbaycan da vahid ümumavropa təhsil məkanina qəbul edilmək ərəfəsindədir.Yaxın gələcəkdə Azərbaycan və Avropa universitetlərinin diplomlarının qarşıliqlı tanınması mümkün ola bilər.Boloniya konvensiyasını qəbul etmək bizim tələbələrə sərbəst olaraq Sorbonda,Praqada və ya Boloniyada mühazirələrə qulaq asa bilmək ,40 avropa ölkəsinin 3 mindən artıq universitetlərinin diplomlarina uyğun diplomlar almaq imkanları verəcəkdir. Birinci növbədə hər bir tələbə və müəllim yaxın gələcəkdə özünün şəxsi həyatında və professional fəaliyyətindəki prespektivləri reallaşdırmaq ücün yeni imkanlar əldə edəcəklər.Ancaq bunun ücün universtetdə iri miqyaslı reformalar aparmaq ,”Açıq sistem “ prinsipi üzrə universteti açıq universtetə çevirmək lazımdır.Azerbaycanin hər bir vətəndaşi muasir təhsil sisteminin istifadə etmək imkanina malik olmalidir.Bu imkan təhsilin butun munkun formalarini,distansion təhsildən ,fərdi -əyani təhsilə qədər əhatə etməlidir. Hal hazirda Azərbaycan milli musteqillik səraitində qəbul edilmiş Milli Təhsil Konsepsiyasi strateji əhəmiyyət kəsb edib, fovqəladə xarakter daşimaqla,olkədə yaranmiş çətin vəziyyətdə dövlət və xalq qarşısında tezliklə həlli gözlənilən ən mühüm və ən əhəmiyətli məsələlərdən biridir. 1990 cı illərdən sonra Azərbaycanın müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyması,qabaqcıl qoyması ,qabaqcıl qərbi Avropa dövlətləri ilə siyasi ,iqtisadi və mədəni əlaqələrin genişlənməsi,habelə ,yeni neft müqavilələrinin bağlanması ,qədim ipək yolunun bərpa olunması ,paytaxtimizda dünya dövlətlərinin səfirliklərinin açılması və xarici ölkələrdə respublikamızın səfirlik və nümayəndəliklərinin fəaliyyət göstərməsi kimi müsbət dəyişikliklərin baş verməsi xarici dillərin oyrənilməsini vacib edir. Azərbaycan respublikasında yeni Təhsil sistemi həyata vəsiqə aldıqdan sonra ,xarici dillərin tədris problemi ziyalılarımızın qarşısında əsas vəzifə kimi qoyulmuş və onun həll edilməsi yolları araşdırılır,optimal yollar axtarılır .Elm və texnikann sürətlə inkişafı ilə əlaqədar,yeni tədqiqat sahələrinin meydana gəlməsi ,mühüm ixtirların ,kəşflərin aşkar olunması təbiət və dəqiq elmlərin qarşılıqlı əlaqəsi və s mühüm elmi problemlərin meydana gəlməsi müasir Azərbaycanın iqtisadi və siyasi həyatında xarici dillərin öyrənilməsi mühüm zərurət kəsb edir və təhsil konsepsiyasında ona geniş yer verilir. Xarici dillərin ali məktəblərdə tədris olunması,praktiki təlim xarakter daşıyır.Praktiki xarakter dedidə xarici dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə olunması nəzərdə tutulur.Tələbələr dinlədikləri nitq və proqram da nəzərdə tutulan mövzular üzrə verilmiş mətnləri oxuyub başa düşməli ,müxtəlif mövzular ətrafinda söhbətlər aparmalı və ixtisaslarına görə yazişmalar tərtib etməyi bacarmalıdırlar. Praqramda xarici dil fənninin öyrənilməsi texniki məktəblərdə tədris olunan bütün fənn proqramlarının tərkib hissəsi kimi qəbul olunur.Ali məktəblərdə xarici dilin tədrisi Filologiya məsələləri – №02, 2015
103 xalq təhsil sistemində əsas element kimi qəbul edilir.Buraya orta məktəb ,bakalavr magistratura və s daxildir. Kadırların coxpilləli təkminləşdirilməsinə aid məsələlərin həlli ücün Baloniya prosesi çərçivəsində ikipilləli ali təhsil sistemi (bakalavr,magistrura ),təhsilin keyfiyyətinə nəzarət (akkreditasiya),həm ölkə daxilində ,həm də ümumavropa məkaninda müəllim və tələbalərin sayinin sürətlə artması,diplomları tanınması,ali məktəb məzunlarının işlə təmin edilməsi,yaşlıların təhsil alması və digər məsələrə aid munasib tədbirlər həyata keçirilir. Bu tələblər baxımından Azərbaycan Texniki Unverstetinin “Xarici dillər” kafedrasının təhsil planları və proqramları ,ümumavropa məkanında ali məktəblərdə olan sənədlərə uyğundur.Kafedrada Azərbaycan və rus bölməsinin bütün fakultələri ücün xarici dillər uzrə bakalvr hazirligini təmin edən proqramlar tərtib edilmisdir. Proqrama xarici dilin tədrisində nitq fəaliyətinin novləri kompleks şəkildə ,ana dili ilə muqayisə edilerek, ardicilliqla realizə edilməlidir: şifahi nitq,dinləyib anlama,oxu, yazi , tərcumə. Proqram ixtisasi xarici dil olmayan ali məktəblərdə xarici dilin tədrisi ucun nəzərdə tutulur və dilin oyrənilməsi 1 və 2 semestrləri əhatə edərkən 150 saat ayrilir.Ayrilan saatlar 2 semestr ərzində 2 mərhələyə bolunərək ,xarici dilin tədris metodikasina əsaslanaraq oyrənilir.Burada asandan cətinə ,sadədən murəkkəbə prinsipinə ustunluk verilir. Proqramda oxu,yazi,şifahi nitqin inkişafi,yazili və şifahi məruzələrin edilməsi,oxunulan ədəbiyyatdan ixtisasa dair tərcümələr hazırlanması ,işgüzar məktəb və bağlamaların tərtib edilməsi və s əsas vəzifə kimi qarşıya qoyulur. Burada leksik materiallarla yanaşı ,qramatik materiallaın da tədrisi və mənimsənilməsi proqramın tərkib hissəsi kimi qəbul edilir.Proqram 2 semest ərzində veriləcək bütün leksik və qramati materialların minimum mənimsənilməsinə zəmin yaradır və bu proses nəzərdə tutulan mərhələlər əsasında aparılır. 19 may 2005 ci ildə Azərbaycan baloniya prosesinə qoşularaq öz üzərinə Avropa standart və normalaına uyğun qanunvericiliyi təkmilləşdirmək ,təhsildə islahatlar aparmaq ,Avropanın vahid məkanına sürətlə inteqrasiya olmaq məqsədilə informasiya və tərcumə mübadiləsi aparmaq kimi öhdəliklər götürmşdür.Bu öhdəliklərdən biri də ali təhsil müəssələrində kredit sistemi tətbiq edilmişdir.Kredit sistemi əsasinda təşkil olunmuş tədris prosesi aşağıdakı xüsusiyyətlərlə səciyyələnir:
1)Kiredit sisteminin səciyyəvi xususiyyətləri : - hər bir tələbənin fərdi tədris planın olması və onların bu planın tərtibində iştirakı; - tələbənin fənn və müəllim seçimində müstəqilliyi; - tədris prosesinə məsləhətcilərin (tyutor)cəlb olunması və onların bu prosesdə hər tələbəyə köməkliyi; - tədris prosesinin lazimi çap materialları və onların elektron versiyaları ilə təminatı; - tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsində coxballı tətbiqi.
2)kredit sistemində tədris-metodiki təminatı. - kredit sistemində 4 formada tədris planları olur;
a) ixtisasin tədris planı(forma-1); Filologiya məsələləri – №02, 2016
104 b ) tələbənin fərdi tədris planı(forma-2) c) ixtisasın və tələbənin fərdi planlarına əsaslanan illik işçi tədris planı,tədris proqramları; ç)müəllimlərin işçi –tədris planlari. -smest üzrə auditoriya dərsləri- 15 həftə ,1 kredit 15 akademik saat;
Belelikle ali məktələrdə xareici dilin tədrisi praktiki məqsəd daşiyaraq ,dildən bir ünsiyyət vasitəsi kimi istidfadə etməklə yanaşı müayyən ixtisasa uyğun mətnlər atrafında söhbətlər aparılması vərdşlərinin aşılmasından ibarətdir.
a)Kursun quruluşu. Baza kursunun məcburi minimumu əsasən 1ci -2ci smestrlarda xüsusi ixtisas kurslarında verilmiş saatların sayına uyğun olaraq müxtəlif cür planlaşdırılır.Buraya nitq vərdişləri, oxu, tərcümə, nitq tapşırıqları, fərdi oxu üçün müxtəlif məzmunlu materiallar daxil edirlir
1ci –2 ci smestrlərin sonunda test imtahanları nəzərdə tutulur. Məcburi təhsilə 150saat ayrılır.bu saatlar 1-2ci smestlərdə 2 mərhələyə bölünərək aşağıdakı kimi planlaşdırlır.
1ci smestr -75 saat ; həftədə 8-5 s. 2ci smestr -75 saat ; həftədə 8-5 s. Hər semestrin sonunda yoxlma yazı işi və qramatik materialın planlaşdırlır. Tədris proqramı əsasında tərtib olunmuş planlarda şifahi danişıq mətinlərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulur və onlar hər smestrdə 3 mövzu olmaqla cəmi 12 mıtindın ibarətdir.
b)Baloniya təhsil sisteminə əsasən xarici dil fənni üzrə tədrisin 1ci mərhələsində nitq fəalliyyətinin əsas növlərinə verilən tələblər. Şifahi nitqin təliminə veriıən tələb orta məktəbdə mənimsənilmiş bilik ,bacarıq və vərdişlər əsasinda tələbələrin şifahi nitq vərdişlərini daha da inkişaf etdirilməsi ,həmçinin dialoji və monoliji nitq formalarında öz fikirlərini fadə etməkdən ibarətdir.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|