Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- RƏHMAN QULİYEV A REVIEW OF BORROW VOCABULARY OF MODERN TURKIC LANGUAGES SUMMARY
- V.SKOTTUN “AYVƏNHƏU” ROMANINDA İŞLƏNMİŞ LATIN DİLİ SÖZ, İFADƏ VƏ CÜMLƏLƏRİN DÖVRÜN MİLLİ-TARİXİ KOLORİTİNİN
- Ключевые слова
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- ƏDƏBİYYAT
|
ƏDƏBİYYAT 1. Qarayev A.H. Müasir Azərbaycan dilində Avrоpamənşəli leksik alınmalar. Bakı, ADU nəşri, 1989, 95 s. 1. Xudiyev. N. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü. Bakı: Maarif. 1986 2. Yaqubova. T. Azərbaycan mətbuat dilində alınmalar. (990-2000), Bakı, 2008 3. Блумфилд. Л. Язык. М, 1968 4. Реформатский . А. А. Введение в языкознание.М,1955 5. Xəlilov. B. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı, 2008 6. Cəfərov. S. Müasir Azərbaycan dili. II, hissə, Bakı, 1982 7. Рахимов. Т. Китайские элементы в современном уйгурском языке. Словаръ. Изд. Наука, Москва, 1970 8. Kazımov. İ. Karluq qrupu türk dillərinin terminoloji leksikası. Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, II c. Bakı, 2008 9. Zeynalov. F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, 1981 10. Kazımov. İ. Müasir türk dillərinin müqayisəli leksikası. II cild. Bakı, 2010 11. Şükürova. T. Azərbaycan və özbək dillərində müstəillik dövründə termin yaradıcılığının əsas meyilləri. Bakı. 2010 s. . 118 12. Yusifov. M. Türkologiyaya giriş. Bakı. 2001
The article is about the borrow lexicon in modern Turkic languages. Researching the development of dynamics of borrow lexical units the author investigated from which languages they were taken. It is learned from the result of investigation that in the independence years the borrow lexicon are specially borrowed from English to the Turkic languages. The most part of these borrowings are the terms. The different scientific literature was used in the writing of the article.
Статье о заимствование лексики в современных тюркских языках. Исследуя- развитие динамики лексических единиц автор исследовализ каких языков они были заимстованы. Из результатов расследования понятно, что в годы независи- мости заимствование лексики в тюркских языках заимствованы из английского языка. Большая часть из этих заимствований являются термины. Различная научная литература была использована в написании статьи.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
10 SEVDA AĞAYEVA Bakı Slavyan Universiteti Email: sevda@rambler.ru
İFADƏ VƏ CÜMLƏLƏRİN DÖVRÜN MİLLİ-TARİXİ KOLORİTİNİN YARADILMASINDA ROLU VƏ ONLARIN TƏRCÜMƏ PROBLEMİ Açar sözlər: latın dili, milli-tarixi kolorit, nizamnamə, əcnəbi sözlər, şərhlər, mətndaxili izahat Ключевые слова: латинский язык, национально-исторический колорит, иностранные слова, объяснения, устав, внутритекстовое объяснение. Key words: latin, national-historical background, rules, foreignisms, commentaries, intra-textual explanation
Məlumdur ki, zamanın, yerin koloritini yaratmaq üçün müıllif bir çox vasitələrdən istifadə edir. Bu məqsədlə V.Skott “ayvənhəu” romanında həmin effektə nail olmaq üçün çoxlu əcnəbi sözlər, o cümlədən böyük miqdardalatın dilindən olan sız və cümlələr işlətmişdir. Bunun səbəbi nədir? Məlumdur ki, latın dili (Lingua Latina) qədim hind-avropa yazılı dillərindən biri olub hal-hazırda da Malta Ordeni, şəhər-dövlət Vatikan və qismən Roma-katolik kilsəsinin dilidir. Roma imperiyasının çiçəklənditi dövrdə romalılar Aralıq dənizi ətrafını, Avropanın böyük bir hissəsini, şimali Afrikanı işğal, hətta İngiltərəyə də iki dəfə yürüş etmişdilər. IV əsrdə “İncil“latın dilinə tərcümə olunmuş və bundan sonra o, latın dilindən bir çox dillərə tərcümə olunmuşdur. Avropada latın dili uzun müddət kilsələrdəki moizələrin dili olmuşdur. İngiltərədə indi də kilsələrin birində dini moizə və ibadət latın dilində aparılır. Latın dili digər dillərin qrammatikası və qrammatik kateqoriyalarının formalaşmasına kömək etmişdir. Hazırda tibbdə, xüsusilə anatomiya, əczaçılıq, biolgiya, botanika, zoologiyada işlənən terminlərin əksəriyyəti latın sözləridir. V.Skottun “Ayvənhəu“ romanında təsvir olunan hadisələrin baş verdiyi zamanda İngiltərədə belə bir mənzərə var idi. Bəs V. Skottun “Ayvənhəu“ romanında latın dilindən kimlər və hansı məqsədlə istifadə edirlər? Romanda latıncanı birinci olaraq V.Skottun öz dilindən, sonra isə Prior Aymer, ordenin qrossmeystri (başçısı) Bomanuar və rahib Tukun dilindən eşidirik: It was to his person, such as we have described him, that the Prince addressed his imperious to make place for Isaac and Rebecca. Athelstane, utterly confounded at an order which the manners and feelings of the times rendered so injuriously insulting, unwilling to obey, yet undetermined how to resist, opposed only the vis inertiae to the will of John; and without stirring or making any motion whatever of obedience, opened his large grey eyes, and stared at the Prince with astonishment...(6). Tərcüməsi: Şahzadə Con üzünü məhz Atelstana tutaraq İsaak və Rebekkaya yer vermək üçün sıxlaşmağı amiranə bir tərzdə tələb edirdi. O zamanlar və o vaxtın anlamına görə təsəvvüredilməz dərəcədə təhqiramiz sayılan belə bir əmrdən özünü itirən Atelstan şahzadənin əmrinə riayət etmək istəmirdi, lakin necə müqavimət göstərməyi də qət edə bilmədiyindən yalnız heç bir cavab verməməklə, özünü eşitməməzliyə vurmaqla kifayətləndi, əmrə tabe olmaq üçün heç yerindən tərpənmədən Filologiya məsələləri – №02, 2015
11 qonur rəngli gözlərini geniş açaraq təbəssümlə, gülüşdoğuran bir tərzdə şahzadəyə baxdı. Lakin səbrsiz şahzadə güləcək halda deyildi. (3, 83) vis inertiae ətalətin gücü, burada isə inadkarlıq mənasında işlənmişdir, tərcümədə ayrıca sız şəklində öz ifadəsini tapmasa da, cümlənin ümumi anlamında əks olunmuşdur. Bu və digər misallardan görünür ki, V. Skott dövrünün ziyalıları kimi latın dilini mükəmməl bilirdi, bu təbiidir, çünki V.Skott hüquqşünas idi, indinin özündə də universitetlərin tibb, biologiya, filologiya, hüquq və s. fakültələrində latın dili tədris olunur. Romanda latın dili sözlərini işlədənlərdən ikinci Kopmanhurst ibadətxanasının rahibi, üçüncüsü Prior Aymer, dördüncüsü benediktçilər ordeninin başçısı Bomanuardır. Kopmanhurst ibadətxanasının rahibinin adı rahibdir, meşədəki kiçik və tənha ibadətxana əslində onun özü və normanların zülmündən qaçaraq meşələrə sığınmış qaçaq-quldur üçün bir əlaqə yeridir. Romanda nəql olunur ki, Aşbidə cəngavərlərin turniri keçiriləndən sonra turnirin qalibi və onun seçdiyi gözəllik-məhəbbət kraliçasının şərəfinə şahzadə Con böyük ziyafət verir, orada Recinald Fron de Bef, Morris Valdemar, Brayən de Buagilber, Moris de Brasi, prior Aymer, çox sayda norman zadəganları ilə birlikdə qalib tərəfdən yalnız Sedrik Saks və Nahazır ayaması ilə tanınan Atelstan iştiorak edirlər. Ziyafətdə sonuncu iki nəfərin yeməkdən əvvəl əllərini qurulamaları, yemək tərzləri, geyimləri, Hasting döyüşündə məğlub olmaları məsxərəyə qoyulur, bütün bunlara baxmayaraq həmin iki nədər ziyafəti də qalib kimi tərk edir, çünki Sedrik Saks ziyafətə sahiblik edən şahzadə Connun yox, onun qadaşı Şirürək ləqəbi ilə tanınan Riçardın şərəfinə badə qaldırır. Turnirdə qardaşının Fransada həbsdən qurtulub vətənə döndüyünü xəbərini alan şahzadə Con ziyafətdən sonra tərəfdarlarını başına toplayaraq hansı yolla olursa-olsun qardaşı Riçardın öz qanunu taxt-tacına yiyələnməsini əngəlləmək yollarının axtarışında ikən orada Recinald Fron de Bef, Brayən de Buagilber, Moris de Brasi Sedrik Saks, qızı Robena, nökər və qulluqçuları, eləcə də təsadüfən yolda götürdükləri yəhudi İsaak, qızı Rebecca, nökər və qullqçuları, turnirdə yaralanmış Vilfred Ayvənhəunu əsir götürürlər. Burda hər kəsin özümün marağı var: Moris de Brasi zorla Rovenanı özünə arvad edib onun mal-mülkünə yiyələnmək, Brayən de Buagilber yəhudi İsaakın qızı Rebekkanın namusuna toxunmaq, atasından böyük məbləğdə pul almaq, Recinald Fron de Bef isə öz qəsrində yer verdiyi üçün onlardan yer haqqı almaq niyyətindədir. Lakin Loksli və Qara Tənbəl ayamalı cəngavər də öz xilas tədbirlərini davam etdirirlər. Əvvəlcə Qurt və Vambanın dilindən yazılmış bir məktubu qəsrə göndərirlər. Məktub müəllifləri qəsrdəki cəngavərləri döyüşə çağırır və əsirləri qeydsiz-şərtsiz azad etməyi tələb edirlər. Bu zaman məlum olur ki, nəinki sadə kütlə, cəngavərlərin, zadəganların əksəriyyəti tamamilə savadsızdır, yazıb oxuya bilmirlər. Recinald Fron de Bef, Brayən de Buagilber, Moris de Brasi göndərilən tələbi redd edir və əlavə olaraq əsirlərin etirafını qəbul eməsi üçün ora bir keşiş göndərilməsini istəyirlər.Təlxək Vamba keşiş libası geyinir, Pax vobiscum! (Sizə sülh, əminamanləq arzulayıram!) (3, 207) deməklə özünün latın dili bilgisini oradakılara nümayiş etdirir və qəsrə daxil olur, burada da eyni sözləri təkarlamaqla (p.207) qəsrdəkilərə başa salır ki, əsirlərin ölümqabağı etirafını qəbul etmək üçün gəlib. Orada ağası Sedrik Saksla görüşür, onunla palrarını dəyişir və onun yerinə əsir qalır. Sedrik Saks qəsrdən çıxaraq oranı mühasirə edənlərə qoşulur. Qəsrə girib-çıxmaq latın dilindən bir neçə kəlmənin hesabına əldə edilir. Təlxək Vamba Filologiya məsələləri – №02, 2016
12 Recinald Fron de Beflə mükaliməsində latın dilində bir neçə kəlmə işlətməklə ona özünün keşiş olduğuna inandırır: ‘Who and whence art though, priest?’ said he. ‘Pax vobiscum,’ reiterated the Jester, ‘I am a poor servant of St Francis, who, travelling through this wilderness, have fallen among thieves, (as Scripture has it,) quidam viator incidit in latrones, which thieves have sent me unto this castle in order to do my ghostly office on two persons condemned by your honourable justice.’ ‘Ay, right, ‘answered Fron-de-Boeuf; ‘and canst thou, Holy Father, tell me the number of those banditti?’ ‘Gallant sir,’ answered the Jester, ‘nomen illis legio, their name legion’. ‘Tell me in plain terms what numbers there are, or, thy cloak and cord will ill protect thee’. ‘Alas!’ said the supposed friar, ‘cor meum eructavit, that is to say I was like to burst with fear! But I conceive they may be – what of yeomen – what of commons, at least five hundred men.’ (2, 208) Tərcüməsi: - Rahib, kimsən, haradansan? – deyə soruşdu. - Pax vobiscum, – deyə yenə də həmin salamı təkrar etdi. - Müqəddəs fransiskan ordenindən kasıb bir rahibəm, yolla meşədən keçərkən quldurların əlinə keçdim. Müqəddəs “İncil”də deyildiyi kimi, quidam viator incidit in latrones, onlar məni bura göndərdilər ki, sizin hörmətəlayiq ədalətinizlə ölümə məhkum etdiyininz iki nəfərlə bağlı öz müqəddəs vəzifəmi yerimə yetirim. - Hə, düz deyirsən, müqəddəs ata, bəs deyə bilməzsən ki, orada nə qədər quldur var idi? – Frn de Bef soruşdu. - Hörmətli cənab, - təlxək cavab verdi, - nomen illis legio, yəni o sayda olan dəstəyə legion deyirlər. - Mənə aydın şəkildə de görüm, neçə nəfərdirlər, yoxsa sənin nə rahib libasın, nə də qurşağın canını qurtara bilər. - Əfsuslar olsun! – yalançı təlxək cavab verdi, - Cor meum eructavit, yəni az qalmışdı ki, qorxudan bağrım çatlaya! Ancaq mənim fikrimcə, yomen, adi adamlar və qaçaq-quldurla birlikdə, ən azı, beş yüz nəfər olardı (3, 256). Qiyafəsini dəyişmiş təlxək Vamba Pax vobiscum!(Sizə sülh, əminamanlıq arzulayıram!) deməklə nəinki Recinald Fron-de-Befə, hətta ağası Sedrik Saks və Atelstana özünün keşiş olduğuna inandıra bilir. (p.209) Bütün bunlar romanda təsvir olunan hadisələrin baş verdiyi dövrdə dini-xürüfatın gücünü, din xadimləri üçün latın dili bilgisinin nə qədər vacib olduğunu göstərir, çünki xristianların müqəddəs kitabı “Incil” hələ ingilis dilinə tərcümə olunmamışdı. Məsələ burasındadır ki, bu romanda latın dilinin əsas və mükəmməl biliciləri Prior Aymer və Benediktçilər Ordenin başçısı Bomanuar sayılmalıdır. Prior Aymer əlindən alınmış əmlakının geri qaytarılmasını tələb edir, bundan sonra dəlisov rahibin söhbətə müdaxiləsi vəziyyəti gərginləşdirir, Prior Aymer yüksək ruhani rütbəsini latınca danışması ilə ilə nümayiş etdirir, onun Kopmanhurst ibadətxanasının dəlisov rahibi ilə ağızlaşmasını V.Skott belə təsvir edir: The yeomen separated the incensed priests, who continued to raise their voices, vituperating each other in the bad Latin, which the Prior delivered more fluently, and the Hermit with the greater vehemence. The Prior at length recollected himself sufficiently to be aware that that he was compromising his dignity, by squabbling with such a hedge priest as the Outlaw’s chaplain, and being joined by his attendants, rode off with considerably less pomp, and in much more apostolical condition, so far as worldly matters were concerned, than he had exhibited before his rencounter (p. 292).
Filologiya məsələləri – №02, 2015
13 Tərcüməsi: Yomenlər bu iki qəzəblənmiş keşişi br-birindən araladılar, buna baxmayaraq, onlar ucadan bir-birini təhqir edir, sınıq salxaq latın dilində söyüşürdülər, ancaq Aymerin latıncası daha səlis, rahibinki isə səlis olmasa da, ifadəli idi. Nəhayət Aymerin yadına düşdü ki, qaçaqların kapellanı ilə bu cür ağız-ağıza verməsi onu hörmətdən salır, ona görə də monax yoldaşlarını çağırıb əvvəlki qaydada yox, təmtəraqsız, keşişə yaraşan tərzdə yola düşdü. (3, 361). Romandakı hadisələrin baş verdiyi dövrdə latın dili Avropada mühüm rol oynaıyırdı, beləki bütün Avropa dövlətləri səlib yürüşlərinə cəlb olunmuşdu, ayrı-atrı yerlərdə yaranmış cəngavər ordenlərinin nizamnamələri latın dilində yazılırdı ki, bütün Avropa əhli onları oxuya bilsin. Bu, benediktçiləroOrdeninin başçısı Luka Bomanuarın Templstou monastrının başçısı Konrad Mont Fitçet ilə mükaliməsində, Brayən de Buagilberlə sorğu-sual etməsi və yəhudi qızı Rebekkanın cadugərlikdə ittiham olunaraq mühakiməsi prosessində bariz şəkildə müşahidə olunur. Məsələn, Bomanuar Konraddan ordenlərinin nizamnaməsinin qırx-beşinci maddəsində belə yazıldığını deyir, ancaq onu izah etmir: ‘Why are you mute?’ continued the Grand Master. “Is it permitted to me to reply?’ answered the Preceptor, in a tone of the deepest humility, although by the question he only meant to gain an instance’s space for arranging his ideas. ‘Speak, you are permitted’, said the Grand Master – ‘speak, and say, knowest thou the capital of our holy rule, De commilitonbus of Templi in sancta civitate, qui cum
İcazə verirəm, danış; de görüm bizim müqəddəs nizamnamənin De commilitonbus of Templi in sancta civitate, qui cum misserrimis mulieribus versantur, propter oblectationem carnis fəslini bilirsənmi?(Ordenin latın dilindəki nizamnaməsinin bu bəndinin tərcüməsi romanın sonunda belə verilmişdir: Ordenimizin cəngavərlərinin müqəddəs şəhərdə öz ehtiraslarını söndürmək üçün ən pozğun qadınlarla əlaqədə olduğuna dair fəsli). Bomanuar məhkəməni davam etdirdikcə öz ordeninin nizamnaməsinə istinad edir. Orada yazılanları hamıı bilməsə də preseptoriyaların başçıları onu tam şəkildə bilməli idilər, buna görə də Bomanuar nizamnamənin müvafiq maddələrini sadaladıqda ingilis dilində onların izahatını vermir: ‘…If we could suppose it otherwise, think not rank, valour, high repute, or any earthly consideration, should prevent us from visiting him with punishment, that the evil thing might be removed, even according to the text, Auferte malum ex vobis. For various and heinous are the acts of transgression against the rule of our blessed Order in this lamentable history. First, he has walked according to his proper will, contrary to capital thirty-three, Quod mullus
conversed with strange women, contrary to the capital, Ut fratres non conversantur cum extraneis mulieribus. Fourth, he hath not avoided the last rule of our renowned Order, Ut fugiantur oscula, the soldiers of the Cross ate brought into a snare.’... He paused. A low murmur went through the assembly. Some of the younger part, who had been inclined to smile at the statute De osculis fugiendis, became now grave enough, and anxiously waited what the Grand Master was next to propose. (2, 322) Tərcüməsi: ...Əgər ayrı cür düşünsəydik, onun rütbəsini, göstərdiyi igidlikləri, yüksək nüfuza malik olduğunu, yaxud digər xidmətlərini nəzərə almasayadıq, onda bu şəri kökündən çıxarıb məhv etmək üçün heç nə bizə mane ola bilməzdi. Hətta müqəddəs kitabda deyilir ki,
Filologiya məsələləri – №02, 2016
14 Auferte malum ex vobis, yəni iblisi aranızdan çıxarmaq lazımdır. Biz bu təəssüf doğuran hadisədə ordenimizin müqəddəs nizamnaməsinə qarşı bir sıra cinayətlərin edildiyini görürük. Birincisi, otuz üçüncü bənddə deyilənlərin əksinə olaraq, o, özbaşına bu işi görmüşdür, quod mullus juxta propriam voluntatem incedat, yəni heç kəs özbaşına hərəkət etməməlidir. İkincisi, əlli yeddinci bənddə deyilir: Ut fratres non participent
görə də Anathema Maranatha –da payı var, yəni ordendən qovulmağa və lənətlənməyə layiqdir. Üçüncüsü, həmin bənddə deyilir: Ut fratres non conversantur cum extraneis
Bunun ziddinə olaraq Buagilber tanış olmadığı qadınla söhbər etmişdir. Dördüncüsü, o, həmin qadını öpməkdən imtina etməmişdir, xeyr, çox güman ki, özü qadından öpülməyə icazə verməyi xahiş etmişdir. Ordenimizin nizamnaməsinin son bəndinə Ut fugiantur oscula, the soldiers of the Cross are brought into a snare. yəni öpməkdən imtina etmək – bu da müqəddəs xaç əskərlərinin şirnikləndirilməsi, tələyə salınması deməkdir, yəni cəngavər öpməkdən yayınmalıdır. ..Bundan sonra Bomanuar nitqinə ara verdi. Zaldan pıçıltı dolu bir uğultu keçdi. Qrossmeyster nizamnamənin De osculis fugiendis, yəni öpməkdən özünü saxlamaq zərurəti haqqındakı bəndindən danışarkən oradakı gülməyə meylli cavan təbəqə Bomanuarın son sözlərini eşitdikdə tutuldu; intizar içində nə təklif edəcəyini gözləməyə başladılar. (6, 399-400). Beləliklə, romanda dövrün səciyyəsini təsvir etmək üçün latın dilindən istifadə edilməsinin əsasən üç məqamını və üç tərcümə variantının şahidi olduq. Birinci halda latın dili materialı neytrallaşdırılmışdır, bundan ancaq romanı orijinalda oxuyan adam hali ola bilər. Ikinci halda latın dilindəki qısa ifadə, yaxud sözün mənası oradaca mötərizədə verilir. Üçüncü halda uzun cümlə, yaxud ifadənin mənası həmin cümlə, yaxud ifadədən sonra vergül işarəsi qoyularaq tərcüməsi verilir. Bu üsul oxucunun işni asanlaşdırır, o, sözün, ifadənin, yaxud cümlənin mənasını çıxışda, yaxud əsərin şərhlər hissəsində axtarmalı olmur, diqqəti hadisələrdən yayınmır. V. Skott bu romanda ayrı yolla getmişdir. Məlumdur ki, yazıçının oxucuları da latın dilinin biliciləri deyildilər, ona görə də müəllif romanı böyük sayda, təxminən dörd yüz iyirmi yeddi şərhlə təchiz etmişdir.
4. Scott W. “Ivanhoe”, London, 2000, 439 p. 5. Skott W. “Ayvənhəu”. Bakı, 2013, 518 s. 6. Bayramov Q.H. Tərcümə sənəti, Bakı, 2008, 251 s. 7. Galperin I.R. Stylistics, M., 1971, 343 p. 8. Newmark P. Approaches to Translation, Cambridge University Press, 1988, 200 p. 9. The Translation Studies Reader, edited by Lawrence Venuti, L., 2000, 524 p. 10. Nord Ch. Text Analysis in Translation, Amsterdam, 1991, 249 p.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
15 С.Г.АГАЕВА ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЛАТИНСКИЙ СЛОВ, ФРАЗ И ПРЕДЛОЖЕНИЙ В РОМАНЕ В.СКОТТА «АЙВЕНГО» ДЛЯ СОЗДАНИЯ НАЦИОНАОЛЬНО-ИСТОРИЧЕСКОГО КОЛОРИТА И ПРОБЛЕМ ИХ ПЕРЕВОДА РЕЗЮМЕ В статье говорится об использовании латинского языка, o eго специальном предназначении в период, описанный В.Скоттом в романе "Айвенго" и о путях перевода его на азербайджанский язык. Автор указывает на то, что переводчик элементы латинского языка может реализовать в переводе тремя путями: в первом случае материалы латинского языка нейтрализуются, об этом может знать лишь читающий произведение в оригинале. Во втором случае там же дать перевод латинских слов и выражений в скобке, а в третьем случае преложения с помощью знаков препинания, в частности запятой, давать перевод.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|