Toplum Ağız, Diş Sağlığı Tanımı, Giriş, Toplum Sağlık Profilinin Gösterilmesi

Toplum Ağız, Diş Sağlığı Tanımı, Giriş, Toplum Sağlık Profilinin Gösterilmesi

Prof. Dr. Candan S. PAKSOY

Toplum ağız diş sağlığı (TADS), halk sağlığı alanının içinde yer alan bir alandır ve dişhekimliğinin uzmanlık alanlarından biridir. Organize dişhekimliğinden doğmuş

olsa da, felsefesi ve içeriği daha çok halk sağlığı alanına benzer.

Çünkü dental pratikte hekimin hedefi bireysel olarak hastalardır ,TADS’ da ise

hedef toplumun sağlığıdır.

Toplumların sağlık sorunlarına yaklaşımı, bu sorunların önceliği, toplumun kültürel ve sosyo-ekonomik düzeyine bağlı olarak oldukça farklılıklar gösterir.

Bu sorunların belirlenmesi ve çözümü, bireysel olarak hasta-hekim çerçevesini aşan, yeni yöntemlerin daha geniş gruplara yeni bir anlayışla sunumunu gerektirir.

Artık sağlık hizmetleri, sadece bireylerin sorunlarını değil, tüm toplum gruplarını kapsamına alan bir genişlikte ele alınmaktadır.

Halk Sağlığı;

• 
  Toplumların hastalıklardan korunması, toplum bireylerinin yaşam sürelerinin uzatılması, beden ve ruh sağlığının geliştirilmesi,
  
• 
  Organize toplumsal çabalarla çevre sağlığının, bulaşıcı hastalıkların kontrolünün, kişilerin hijyen konusunda eğitiminin yeterli düzeye getirilmesi,
  
• 
  Her kişiye sağlığının devamlılığı için yeterli yaşama düzeyi sağlayacak, sosyal bir düzen geliştirilmesi için çalışan, böylece toplumun tüm bireylerine, doğuştan varolan uzun ömürlü ve sağlıklı olma haklarını kullanma olanağı sağlayan bir bilim ve sanat dalıdır.
  

Halk sağlığı tanımının anlaşılması için önce “Sağlık” kavramının tanımlanması gerekir. Geleneksel tanımı ile sağlık, hasta olmama halidir. Bu sınırlı tanımlama daha sonra geliştirilerek “Yalnızca hastalık veya sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir” diye tanımlanmıştır.

Hastalık ise, doku ve hücrelerdeki yapısal, fonksiyonel ve normal olmayan değişikliklerin yarattığı durumdur, ancak hastalık, bu tanımdaki gibi yalnızca biyolojik bir süreç değildir, aynı zamanda sosyal ve kültürel bir olgudur.

Sağlık Hizmetleri: Genel olarak sağlığın korunması ve hastalıkların tedavisi için yapılan çalışmalardır. Aşağıdaki şekilde sınıflanır:

1. 
   Birincil Koruma (Koruyucu hekimlik hizmetleri): - Sağlığın geliştirilmesi
   

- Koruyucu önlemler

Bu kapsamdaki hizmetler, talep olsun olmasın tüm topluma sunulması gereken hizmetlerdir. Bunu da sağlık ocakları ve ana-çocuk sağlığı merkezleri gerçekleştirir. Çevreye ve kişiye yöneliktir.

a) Çevreye yönelik hizmetler: Çevremizde sağlığı olumsuz etkileyen biyolojik, fizik ve kimyasal etkenleri yok ederek veya kişileri etkilemesini önleyerek çevreyi olumlu hale getirmektir.

2. 
   Kişiye yönelik hizmetler: Sağlık meslekleri mensupları tarafından yürütülür.
   

Bağışıklama, beslenmeyi düzenleme, hastalıkların erken tanı ve tedavisi, aşırı doğurganlığın kontrolü, ilaçla koruma, kişisel hijyen, sağlık eğitimi başlıkları altında toplanır.

2. 
   İkincil Koruma (Tedavi hizmetleri): - Erken tanı
   

- Uygun tedavi

Halk sağlığı bakımından, ilk basamak (evde ve ayakta tedavi) ve ikinci basamak (hastanede tedavi) olarak ikiye ayrılır.

2. 
   Üçüncül Koruma (Rehabilitasyon hizmetleri): Tıbbi ve sosyal rehabilitasyon olarak gruplandırılır.
   

Toplum hekimliği eğitiminin amacı; öğrencilere, sağlık personelinden oluşan bir ekiple toplum içinde koruyucu ve iyileştirici hekimliğin nasıl uygulanacağını, epidemiyolojik ve sosyal bilim yöntemlerini kullanarak toplumun sağlık sorunlarını ve bunların önemlilik derecelerini saptamayı ve uygulamalardan alınan sonuçları değerlendirmeyi öğretmektir.

Bu tanıma göre, toplum hekimi ise; Belirli bir toplumdaki sağlık sorunlarını ortaya çıkaran, bu sorunları çözümlemeleri için çeşitli dallardaki uzmanlara yol gösteren, bu hizmetlerin gelişmesini gözleyen ve değerlendiren kişidir.

Diş hekimliği alanında, diş hekimleri, dental hijyenistler, dental asistan ve laboratuvar teknisyenleri, halk sağlığını tehdit eden hastalıklarla mücadele eden sağlık görevlileridir.

Halk sağlığı bilim dalları:

20. yüzyılın başından bu yana hızla bilimselleşen “Halk Sağlığı” günümüzde çeşitli bilim dallarına ayrılmıştır. Bunlar, temel bilimler ve uygulamalı bilimler olarak ayrılır.

Epidemiyoloji, istatistik ve sağlık yönetimi, halk sağlığında temel bilimlerdir. Uygulamalı bilimlerin başlıcaları ise, Ana-çocuk sağlığı, Çevre Sağlığı, Sağlık Eğitimi, Beslenme, İş Sağlığı ve Ruh Sağlığıdır.

Toplum ağız diş sağlığı da halk sağlığının uygulama alanlarından biridir.

Dişhekimliği mesleği, toplumun ağız sağlığı konusunda birinci derecede sorumluluğa sahiptir. Her ne kadar gerek diş çürükleri, gerekse periodontal hastalıklar, toplumda önemli hastalıklar olarak kabul edilmese de, gerek evrensel boyutları, yaygınlıkları, gerekse tedavi edilmemiş olguların geniş düzeyi, bunların majör bir halk sağlığı problemi olduğunu kanıtlamaktadır.

Çürük ve periodontal hastalığın toplum ve bireylerce önemsenmemesi ya da hastalık sayılmamasının nedeni, yaygınlıklarıdır.

Toplum Ağız Diş Sağlığı (TADS) nedir?

The American Board of Dental Public Health’ e (Amerikan Toplum Ağız Diş Sağlığı Kurulu) göre;

Dental hastalıkları önleme ve kontrol etme, organize toplumsal aktiviteler aracılığı ile dental sağlığı geliştirme, iyileştirme bilim ve sanatıdır. Tek tek bireylere yönelik olmaktan çok, tüm topluma hizmet veren bir dişhekimliği uygulama alanıdır.
Toplumsal bir yaklaşımla;

1. 
   Dental hastalıkların önlenmesi ve kontrolü,
   
2. 
   Çeşitli gruplar için farklı dental bakım programlarının uygulanması,
   
3. 
   Toplumun dental sağlık eğitimi,
   
4. 
   Araştırmalar ve araştırma bulgularının değerlendirilmesi ile ilişkilidir.
   

Toplum Ağız Diş Sağlığı alanında, total dental bakım hizmet sistemine verilen önem ve bunun oral sağlık üzerindeki etkisi giderek artmaktadır. Bu artış, esas olarak, alternatif hizmet götürme sistemlerinin gelişmesine bağlıdır (örneğin, dental sağlığın sağlanması ve sürdürülmesi organizasyonları, bağımsız uygulama kuruluşları, sigorta şirketleri gibi üçüncü şahıs ödeyicilerin artan rolü, kapsamlı olarak artan fiyat kontrolünün etkisi, bakımın kalitesine gösterilen ilginin artması...)
Oral sağlıkla ilgili yapılan toplumsal araştırmalar 30 yıl kadar önce başlamış ve bu süreçte önemli gelişmeler göstermiştir. Bu araştırmalar Dünya Sağlık Örgütü

(DSÖ)’ nün yönlendirmesi ile ve onun önerdiği yöntemler kullanılarak yapılmaktadır.

Temel amaç, ülkelerin ağız ve diş sağlığının iyileştirilmesinde belirlenecek hedef ve stratejilerin, ülke gerçeklerine uygun olması, gerekli bilgilerin doğru toplanarak ilgili kurum ve kişilerin kullanımına sunulmasıdır. EU ve ABD’ de, farklı ülkelerde toplum ağız sağlığı hizmeti veren organizasyonların yapısal ve fonksiyonel farklılıklarına bağlı olarak, TADS eğitimi de farklılıklar göstermektedir.

TADS alanında çalışacak pratisyenlerin eğitim programında esas olarak 4 kategori belirlenmiştir.

1. 
   Sağlık politikası, programın yönetimi ve uygulamaları,
   
2. 
   TADS’ da araştırma yöntemleri,
   
3. 
   Ağız sağlığının iyileştirilmesi, hastalıklar,
   
4. 
   Ağız sağlığı hizmetlerinin veriliş sistemleri.
   

Bunların yanısıra TADS ile yakın ilişkili, hatta bütünleşmiş birçok alan (Epidemiyoloji, istatistik, enformatik, etik, davranış bilimleri, sağlık politika ve ekonomisi, sağlık servisleri organizasyonu, toplum sağlığı, çevre, ergonomi, genel ve oral hijyen, sağlık eğitimi, bireysel ve toplumsal korunma ...) bu eğitimin kapsamında yer almalıdır.

Bu konuların bilinmesi, TADS çalışmalarında, toplumda sağlık durumunun saptanmasının yanısıra, hizmetin planlanmasında ve maliyet hesabının ortaya çıkarılmasında da gerekli verileri sağlayacaktır.


Tablo 1: Ağız-Diş Hastalıklarının Doğal Gidişi Aşamalarına Göre Geniş Kapsamlı Diş Hekimliği Hizmetleri

Özgül Koruma (Birincil Koruma)		İlerlemenin Durdurulması Erken Teşhis-Tedavi (İkincil Koruma)	Rehabilitasyon (Üçüncül Koruma)
Sağlığın geliştirilmesi ve iyileştirilmesi	Özgül Koruma
Bireyin ve toplumun koruyucu hekimliğe motivasyonu Ağız-diş sağlığı konusunda eğitim Bakteri plağının gösterilmesi Fırçalamanın öğretilmesi İplik kullanımının öğretilmesi Eğitimin yerleşip yerleşmediğinin kontrolü Çeşitli fluorid uygulamaları İçme suyunun fluorlanması Okul suyunun fluorlanması Tuzun fluorlanması Sütün fluorlanması Fluorid gargaraları Diş macunlarının fluorlanması Fluorid jelleri Fluorid’ li patlar Yeterli dengeli beslenmenin öğretilmesi	Ağız-Diş sağlığı konusundaki eğitimin sürdürülmesi Dietin yeniden düzenlenmesi Ağız hijyeninin iyileştirilmesi, birikintilerin kaldırılması* Kötü restorasyonların düzeltilmesi Fissür örtücülerin uygulanması Çeşitli fluorid uygulamaları Radyolojik tarama yapılması Kötü alışkanlıkların değiştirilmesi Lokal ve sistemik eğilim yaratan faktörlerin kaldırılması * Materia Alba Bakteri Plağı Renkleşmeler Diş taşı	Periodik muayene Diş çürüğü ve periodontal hastalığı erken devrede ortaya cıkarıcı testlerin ve indekslerin uygulanması Sitolojik tanı Radyolojik tanı Çeşitli fluorid uygulamaları Restoratif tedavi	Fonksiyon iade edici çeşitli protez uygulamaları Diğer restorasyon çalışmaları
PREPATOGENEZ		PATOGENEZ

Ağız-Diş Sağlığı Profili İçin Gerekli Veriler ve Dünya Sağlık Örgütü’ nün 2000 yılı hedefleri:

I. Ağız sağlığına ait epidemiyolojik veriler

1. 
   Diş çürükleri ile ilgili
   

1. 
   5-6 yaş grubunda çürüksüzler yüzdesi (% 50’sinin çürüksüz olması)
   
2. 
   12 yaş grubunda DMFT (3 veya daha az)
   
3. 
   18 yaş grubunda DMFT
   
4. 
   35-44 yaş grubunda DMFT
   
5. 
   65 yaş ve üzerinde DMFT
   

2. 
   Periodontal hastalıklarla ilgili
   

1. 
   18 yaş grubunda, CPITN=0 olanlar yüzdesi
   

(% 90’ın en az 3 sağlıklı bölgeye sahip olması)

2. 
   35-44 yaş grubunda, CPITN=0 olanlar yüzdesi
   

(%75’ in en az 3 sağlıklı bölgeye sahip olması)

3. 
   65 yaş ve üzerinde, CPITN=4 olanlar yüzdesi
   

(derin cep varlığı olanların %10’u geçmemesi)

3. 
   Diş kayıpları ile ilgili
   

1. 
   18 yaş grubunda kişi başına kayıp diş ortalaması
   

(%85’inin tüm dişlerine sahip olması)

2. 
   35-44 yaş grubunda kişi başına kayıp diş ortalaması
   
3. 
   35-44 yaş grubunda dişsizlik yüzdesi
   

(dişsizlik prevalansının % 50 azaltılması)

4. 
   65 yaş ve üzeri grupta dişsizlik yüzdesi
   

(dişsizlik prevalansının % 25 azaltılması)

2. 
   Ağız sağlığında insan gücü göstergeleri
   

1. 
   Dişhekimi ve yardımcı (hekim dışı sağlık personeli) diş sağlığı personelinin okul sayısı, eğitim programları, eğitim süreleri, yıllık öğrenci sayıları
   
2. 
   Diş hekimi ve yardımcı personelinin sayısı, bölgelere ve sektörlere dağılımı
   

2. 
   Ağız sağlığı hizmetleri
   

1. 
   Yıllık harcamalar, sağlık bütçesi içindeki yapı, sigorta kapsamı, hizmet maliyet ödemeleri
   
2. 
   Hizmet sunulan çocukların yüzdesi
   

2. 
   Ağız hastalıklarında koruyucu programlar
   

1. 
   Fluorlanmış içme suyu kullananların yüzdesi, yıllık fluorlanmış tuz tüketimi, fluor tableti alan 0-6 yaş çocukların yüzdesi
   
2. 
   Kişi başına yıllık fluorlu-fluorsuz diş macunu tüketimi
   
3. 
   Kişi başına yıllık şeker tüketimi
   

Dental hastalıkların halk sağlığına etkisini anlamak için hatırlanmalıdır ki, bu hastalıklar reversible değildir ve kendi kendine iyileşmez.

Her ne kadar koruyucu yöntemler majör dental hastalıkların prevalans ve insidansını azaltmakta oldukça başarılı olsa da, sadece koruma bunların tamamını elimine etmeyebilir. Bu yüzden dental halk sağlığı programında koruyucu unsurla birlikte tedavi de esastır. Çünkü, diş çürükleri ve periodontal hastalık evrensel yaygınlığı olan, tedavi edilmezse iyileşmeyen ve tedavisi için zaman, para kullanımı ve teknik destek gerektiren yaygın ve ilerleyici hastalıklardır.

TADS alanında yapılan araştırmalar göstermiştir ki; kentlerde, büyük yerleşim merkezlerinde yaşayan insanlar, dişhekimine kırsal alanda köylerde yaşayanlara göre daha sık gitmektedir.

Dişhekimliği hizmetlerinin kullanımı, eğitim düzeyiyle doğru orantılıdır.

Yüksek gelir gruplular ve sigortalılar da dişhekimine daha sık gitmektedir.
Ülkemizde Ağız Diş Sağlığı ve Dişhekimliği Hizmetlerinde Durum:
Ülkemizde ağız-diş sağlığı ile ilgili göstergeler, diğer sağlık hizmetlerinde olduğu gibi üçüncü dünya ülkelerinin seviyesindedir. 2004 yılı verilerine göre:

• 
  Yıllık diş fırçası tüketimi 3 kişiye 1 fırça şeklindedir.
  

İngiltere’ de ise 1 kişi yılda 2,5 fırça tüketmektedir.

• 
  Diş macunu tüketimi kişi başına 90 gr.dır. Bu miktar İngiltere’ de 500 gr.dır.
  
• 
  Yılda 100.000 makara diş ipi kullanılmaktadır.
  

Bu da 34.000 kişinin diş ipi kullanması demektir.

• 
  5-6 yaş grubunda
  

% 21.1’inin diş fırçası yok,

%69.8’ inin en az 1 çürük dişi,

%3.4’ünün diş kaybı var

DMFT 3.7

• 
  12 yaş grubunda
  

% 9.4’ünün diş fırçası yok,

% 41.4’ü hiç dişhekimine gitmemiş,

%61.1’inin en az 1 çürük dişi, %7.9’unun en az 1 kayıp dişi var,

DMFT 1.9
- 15 yaş grubunda

% 8.5’ inin diş fırçası yok,

%41’i hiç dişhekimine gitmemiş,

%61.2’sinin en az 1 çürük dişi,

% 16.2’sinin en az 1 kayıp dişi var,

DMFT 2.3,

CPITN sonuçlarına göre % 55.5’i sağlıklı.

• 
  35-44 yaş grubunda
  

%14.5’ inin diş fırçası yok,

% 40’ının düzenli fırçalama alışkanlığı yok,

% 9.9’u hiç dişhekimine gitmemiş,

% 75.8’inin çürük,

%91.6’sının kaybedilmiş dişleri var.

DMFT 10.8,

CPITN bulgularına göre % 15.1’i sağlıklı.

• 
  65-74 yaş grubunda
  

% 38.4’ünün diş fırçası yok,

% 11’ i en son 20 yıl önce diş hekimine gitmiş,

%59.3’ünün çürük,

%99.1’ inin kaybedilmiş dişleri var.

CPITN bulgularına göre %11.6’sı sağlıklı.

Dişsizlik prevalansı % 48.

Ağzında 21 veya daha fazla dişi olanlar % 12.4 oranında.

Dişhekimliği hizmetlerinin % 70-80’ i özel muayenehanelerde veriliyor ve bunlar birincil hizmetleri vermiyor.

(Hijyen eğitimi ve florlama yakın zamana kadar fiyat listesinde yoktu).
- 2005 yılı verilerine göre ülkemizde toplam diş hekimi sayısı 21.022,

Bir dişhekimine düşen nüfus sayısı 3428,

Dişhekimlerinin 13596’sı serbest, 7426’sı bir kurumda görev yapmakta.

Meslek odalarına kayıtlı 18,096 dişhekiminin %50’ si üç büyük şehirde görev yapmaktadır.

-Dişhekimliği hizmetlerinde kullanılan araç, gereç ve sarf malzemenin % 95’ i ithal edilmektedir.

• 
  Dişhekimliği fakültelerinde koruyucu ağız-diş sağlığı eğitimine gerekli düzeyde önem verilmemektedir.
  

• 
  Tüm sağlık harcamalarındaki ağız-diş sağlığı harcamaları oranı % 5-6 ‘ dır.
  

• 
  Ağız diş sağlığı hizmetlerindeki kamu hizmetlerinin tamamına yakın bölümü 2.basamak, yani koruyucu olmayan hizmetlerdir.
  
• 
  Ülkemizde Ağız diş sağlığı hizmetlerindeki finans kaynakları açısından ciddi veriler bulunmamaktadır.