Topshirdi: shaymardonov e. Qabul qildi: jaloliddinov n

Neft va gaz qazib olish xajmining o’sishi:

 

	1960	1970	1980	1990	1995	1997	2006
Neft (gaz kondensati b-n birga), ming t.	1603	1805,3	1329,4	2810	7600	7900	5448
Gaz mln.m.kub	446,6	32094	34840	40761	4860	5120	56300

 

Keyingi yillarda qurilgan keskin tadbirlar natijasida neft (gaz kondensati bilan birga) qazib olish xajmi yuqori sur’atlarga o’sdi. Respublikaning neft mustaqilligi ta’minlandi.

 

Gaz sanoati – yoqilg’i-energetika majmuasining eng rivojlangan tarmog’i. Uning respublikada qazib olinayotgan yoqilg’i balansidagi hissasi 87,2 % ni tashkil  etadi. Neft bilan yo’ldosh tarzda uchraydigan tabiiy gazni qazib olish urushdan oldingi yillardan boshlangan (1940 yilda 0,7 mln. m.kub). Neft gazidan sanoat maqsadlarida foydalanish uchun 15 km uzunlikdagi birinchi gazoprovod “Andijonsanoat” – Andijon shahri o’rtasida qurilgan (1944). Gazni alohida sanoat usulida chiqarib olish 50-60 yillarda boshlandi. Gaz qazib olish sanoati joylashgan asosiy rayonlar – Buxoro va Qashqadaryo, shuningdek Farg’ona, Surxondaryo viloyatlari hamda Qoraqalpog’iston Respublikasidir.

1958-60 yillarda Jarkok-Buxoro-Samarqand-Toshkent magistral gazoprovodi qurilishi bilan respublika sanoat markazlari, shahar va ayrim qishloqlarni gazlashtirish boshlandi. 1962 yilda katta zaxiraga ega gazli koni ishga tushirildi. Zudlik bilan magistral gazoprovodlar qurilib O’zbekiston gazi sobiq Ittifoqning Yevropa qismi, Ural, Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston, Boltiq bo’yi mamlakatlari va boshqa mintaqalarga uzluksiz jo’natib turildi. Nihoyatda qisqa muddatlarda Buxoro-Ural (1, 2, 3 navbatlari), O’rta  Osiyo-Markaz, Buxoro            -Toshkent-Frunze (Bishkek)-Olma-ota gazoprovodlari kurib foydalanishga topshrildi. O’rta  Osiyo-Markaz gazoprovodiga Turkmaniston va Qozog'iston ham gaz yetqazib berib turdi. 1970 yilga kelib respublikada jami 32 mlrd. m.kub tabiiy gaz qazib olishga erishildi (1960 yilda 447 mln. m.kub edi). O’sha yillari Buxoro-Xiva provinsiyasi tarkibida oltingugurtsiz yana bir qancha gaz konlari ochildi.

O’zbekiston tabiiy gazi murakkab geologik qatlamlarda (3500 m va undan chuqurda, bosimi 600 atmosferagacha) joylashgan. Tarkibida vodorod sulfid (6 % ga qadar), karbonat kislota kabi agressiv aralashmalar bo’lgan gaz konlarini ishga tushirishda bir qancha ilmiy-tehnikaviy muammolarni xal etishga to’g’ri keldi.

1972 yil Muborak gazni qayta ishlash zavodining birinchi navbati ishga tushirilib, gazni magistral gazoprovodlarga uzatishdan oldin aralashmalardan tozalash imkoniyatlari yaratildi. Sho’rtanda gaz majmuasi qurildi, oltingugurti ozroq tabiiy gazni energetika ehtiyojlari uchun uzatish maqsadida Sho’rtan-Sirdaryo-Toshkent gazoprovodi ishga tushirildi. Gazli-Chimkent gazoprovodi qurilib foydalanishga topshirildi. Muborak gazni qayta ishlash zavodida gazdan oltingugurt ajratib olishda aminli usuldan foydalanildi. Sho’rtan gaz majmuasida esa jahonda birinchi bo’lib molekulyar elak (g’alvir)lar qo’llanildi. Qazib olinayotgan gazning qariyb 98 % oltingugurtli gaz konlariga to’g’ri keladi. Farg’ona neftni, Muborak gazni qayta ishlash zavodlari va Sho’rtan gaz majmuasida yiliga 100 ming t. ga yaqin suyultirilgan gaz ishlab chiqariladi.

Respublikadagi gaz uzatish bo’linmalari 7 magistral gaz quvuri tarmog’i (Buxoro-Gazli-Toshkent, 522 km; Muborak-Navoiy, 112 km; Sho’rtan-ToshGRES, 602 km; Kalif-Do’shanbe, 408 km; Buxoro-Ural, O’zbekiston hududidan o’tadigan qismi 489 km; O’rta  Osiyo-Markaz, O’zbekiston hududidan o‘tadigan qismi 369 km), umumiy quvvati 1576,6 ming kVt bo’lgan 25 kompressor stansiyasi, 283 gaz taqsimlash stansiyasi, 5 yer osti gaz saqlash omboriga ega. Diametri 720-1220 mm.li magistral gaz quvurlarining umumiy uzunligi 12,5 ming km.

Respublikada gaz sanoatining rivojlanishi qishloq xo’jaligi va boshqa sanoat tarmoqlarining o’sishini ta’minladi. Shahar, shaharcha va ayniqsa qishloqlarni gazlashtirish avj oldi. Respublikada tabiiy gaz bilan 3,8 mln.xonadon (jami 66 %), shu jumladan shahar va shaharchalarda 1,85 mln., qishloq joylarda 1,98 mln.dan ortiq xonadon ta’minlangan (1998).

 

Ko’mir sanoati. O’zbekistonda ko’mirni sanoat usulida qazib olish 1930 yillar oxiridan boshlangan. Toshkent viloyati Oxangaron vodiysida Angren qo’ng’ir ko’mir, Surxondaryo viloyatida Sharg’un, Boysuntog’ toshko’mir konlari bor.

1940-48 yillarda Angren qo’ng’ir ko’mir konida ko’mir ochiq va yopiq usullarda qazib olina boshladi. 1950 yilga kelib, respublikada 1,4 mln.t ko’mir qazib olindi, Angren ko’mir xavzasi yonida Angren shahri qad ko’tardi. 1941 yilda Sharg’un posyolkasi yaqinida Sharg’un toshko’mir koni ochilib, 1958 yilda ishga tushirilgan. Uning yillik ishlab chiqarish quvvati 200 ming t. Shaxtada briketlash fabrikasi ishlaydi (yillik quvvati 150 ming t). 1961 yili Angren ko’mir konida yer osti gazogeneratorlarida ko’mirni yuqori bosimdagi xavo oqimi yordamida energetik gazga aylantiradigan “Yerostigaz” stansiyasi qurildi (yillik ishlab chiqarish quvvati 800 mln. m.kub gaz).

1990 yilda respublikada 6,4 mln.t ko’mir qazib chiqarildi. Keyingi yillarda bu ko’rsatkich sezilarli pasaydi. 2005 yilda respublikamizda 3 mln. t ko’mir qazib olindi. Ammo Angren va Yangi Angren GRESlarining to’la qattiq yoqilg’iga o’tkazilishi bilan respublikaning ko’mirga bo’lgan ehtiyoji ortmoqda. Qazib olinayotgan ko’mirning 96,5 % qo’ng’ir ko’mirga to’g’ri keladi. O’zbekistonda qazib olinayotgan ko’mirning 87 % i ochiq usulda qazib olinmoqda.

 

1990 yilda respublikada 6,4 mln.t ko’mir qazib chiqarildi. Keyingi yillarda bu ko’rsatkich sezilarli pasaydi. 2005 yilda respublikamizda 3 mln. t ko’mir qazib olindi. Ammo Angren va Yangi Angren GRESlarining to’la qattiq yoqilg’iga o’tkazilishi bilan respublikaning ko’mirga bo’lgan ehtiyoji ortmoqda. Qazib olinayotgan ko’mirning 96,5 % qo’ng’ir ko’mirga to’g’ri keladi. O’zbekistonda qazib olinayotgan ko’mirning 87 % i ochiq usulda qazib olinmoqda.