Toshkent-2012 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Epidemiologiyasi.  Trixinellez  —  og‘iz  orqali  yuquvchi
biogelmintoz, zoonozdir. Tibiiy sharoitda trixinellez bilan zararlan-
gan  sut  emizuvchi  hayvonlarning  66  dan  ortiq  turi  aniqlangan.
Jumladan  tabiiy  o‘choqlarda  yovvoyi  hayvonlar:  to‘ng‘iz,  ayiq,
bo‘rsiq,  yovvoyi  itlar,  kalamush,  sichqon,  bo‘ri,  tulki,  bo‘rsuq
va boshqalar. Aholi yashaydigan joylardagi o‘choqlarda esa, asosan
uy hayvonlari (cho‘chqa, it, mushuk), kemiruvchilar va boshqa
hayvonlar. Ular tabiatda, tarkibida trixinella lichinkalari bo‘lgan
go‘sht va hayvon chiqindilarini iste’mol qilish orqali kasallanadi.
Binobarin, invaziyaning tabiiy va sinantrop o‘choqlari mavjud.
Odamga  trixinellalarning  yuqishi  asosan  xom  yoki  yaxshi
pishmagan (tarkibida trixinella lichinkalari bo‘lgan), go‘sht iste’mol
qilish, ya’ni — to‘qima — og‘iz (Leykina E.S., 1970) yo‘li bilan
sodir bo‘ladi. Odamlar orasida trixinellezning tarqalishiga ko‘proq
cho‘chqa go‘shtini (va go‘sht mahsulotlarini) veterinariya ko‘rigisiz
sotilishi sabab bo‘ladi.

198
Patogenezi va patologik anatomiyasi. Kasallikning rivojlanishi
darajasi va jadalligi juda ko‘p omillarga (yuqqan lichinkalarning
ko‘p-ozligi,  organizmning  nospesifik  reaksiyalari  holati  va  b.)
bog‘liq.  Trixinellezning  patogenezida  trixinellalardagi  modda
almashinuvi hosillalarining ta’sirida organizmda yuzaga keladigan
sensibilizatsiya  tufayli  namoyon  bo‘ladigan  allergik  o‘zgarishlar
yetakchi o‘rin tutadi. Bu allergik o‘zgarishlar autosensibilizatsiya
jarayoni (trixinellalar nobud qilgan to‘qimalarga nisbatan) tufayli
yanada  chuqurlashadi.  Asosan  qon  tomirlar  jarohatlanishi  va
ko‘pchilik a’zolarda distrofik o‘zgarishlar kuzatiladi. Qon tomir
devorlarida — vaskulit, nekroz va boshqa o‘zgarishlar rivojlanadi.
Vaskulit ba’zan tarqoq va kuchli bo‘ladi. Invaziya ko‘p bo‘lgani
taqdirda,  parazitlarni  kuchli  immunosupressorlik  ta’siri  tufayli
organizmda spetsifik antitelolarni to‘planishi sust, harorat reaksiyasi
va qonda eozinofillar miqdorining ortishi yuqori darajada bo‘lmaydi.
Mikrotsirkulatsiyaning  keskin  buzilishi  oqibatida  tezlikda
gi poproteinemiya rivojlanadi va tanada umumiy shish paydo bo‘ladi.
Shish mushaklarda, yog‘ to‘qimalarida va parenximatoz a’zolarda
ham kuzatiladi. Og‘ir invaziyalarda miokardit, meningoensefalit,
o‘choqli pnevmoniya, nefrit va gepatitlar rivojlanishi mumkin.
Klinikasi.  Trixinellezning  inkubatsion  davri  kasallikning
og‘irligiga teskari mutanosiblikda ya’ni: noaniq va yengil kechimlarida
4—5 hafta, o‘rtacha kechimda 2—3 hafta bo‘lsa, og‘ir kechimida
esa  7—10  kun,  hatto  1—4  kungacha  qisqarishi  ham  mumkin.
Kasallikning boshlanishida, aksariyat hollarda, enterit alomatlari
kuzatiladi.
Trixinellezning klinikasida quyidagi to‘rtta simptom: isitma,
qovoqlarda, ko‘pincha butun yuzda shish, mushaklarda og‘riq va
qonda gi pereozinofiliya yetakchi hisoblanadi.
Odatda,  kasallikning  boshlanishi  ham  tana  haroratining
to‘satdan ko‘tarilishi, qovoqlarni va yuzlarni shishishi, konyunk-
tivit, mushaklarda og‘riq va qonda eozinofiliyaning ortib borishi
bilan namoyon bo‘ladi. Ko‘pincha yuzlardagi shish va konyunktivit
isitma ko‘tarilishidan oldin paydo bo‘ladi. 1—5 kun davomida ortib
boradi va yengil hamda o‘rta og‘irlikdagi kechimda 1—2, ba’zan
3 hafta saqlanadi. Ayrim hollarda shish kuchli bo‘lib, asta-sekin

199
tananing  boshqa  qismlariga  (bo‘yin,  qo‘llar,  oyoqlar,  bel  va
boshqalarga) ham tarqaladi. Bunday shishlar uzoq saqlanadi va
qaytalanib turish mumkin. Shishning bunday tarqalishi kasallikning
og‘ir kechimi va yomon oqibatidan darak beradi. Isitma yuqori
(38—39°C)  ko‘pincha  remittik,  kamroq  hollarda  doimiy  yoki
intermitik ti pda bo‘lib,  bir  necha kun davom etadi. Ba’zan kasallik
subfebril  harorat  bilan  kechishi  yoki  harorat  mutlaqo  ko‘taril-
masligi mumkin.
Mushaklardagi og‘riq shish bilan bir vaqitda paydo bo‘ladi va
rivojlanadi, ba’zan juda kuchli bo‘ladi. Og‘riq butun tana muskullariga
tarqalishi mumkin bo‘lsada, ko‘proq ko‘z, chaynov, bo‘yin, boldir
mushaklarida va belda seziladi. Mushaklardagi og‘riq, bemor tinch
harakatsiz  yotganida  sezilmaydi,  biroq  ozgina  harakat  yoki
paypaslanganda kuchayadi. Ayrim bemorlarda — kataral belgilar,
quruq  yo‘tal,  ba’zan  nafas  qisilishi  (astmotik  komponent)  va
boshqalar kuzatiladi. Invaziya kuchli bo‘lgan taqdirda qorinda og‘riq
va ichning suyuq ketishi kuzatilishi mumkin. Ko‘ngil aynashi va
qusish faqat kasallikning og‘ir kechimida bo‘ladi.
Qonda gi pereozinofiliyaning jadal rivojlanishi trixinellezning
barvaqt va doimiy belgilaridan hisoblanadi. Uning qondagi miqdori
kasallikning 3—4—haftasida 20—40% va hatto 60—70% ni tashkil
qilishi mumkin. Ko‘pincha bu gi pereozinofiliya yuqori leykotsitoz
(10—30·10
9
/l gacha) bilan birga kuzatiladi. Kasallik avjida eozinofilli
leykotsitlar miqdorining kamayib ketishi xastalik oqibatining yomon
bo‘lishdan darak beradi.
Yuqorida aytilgan, kasallikning yetakchi belgilaridan tashqari
bemorda  noxushlik,  uyqusizlik,  bosh  og‘rig‘i,  bezovtalik  yoki
aksincha loqaydlik, karaxtlik, qorinda og‘riq, ko‘ngil aynashi singari
alomatlar  va turli  xil toshmalar  (eshakyemi,  rozeola, papula  va
boshqalar) kuzatiladi. Ko‘pchilikda bodom bezlari va boshqa limfatik
bezlar hamda taloq kattalashadi. Trixinellez asoratsiz kechganda,
kasallik 1—2 haftadan 5—6 haftagacha davom etishi mumkin.
Organizmning reaktivlik holati susaygan, invaziya esa kuchli
bo‘lgani taqdirda kasallik juda og‘ir kechadi va ko‘pchilik ichki a’zolar
jarohatlanishi, jumladan: miokardit oqibatida o‘tkir yurak yetish-
movchiligi, meningoensefalit, pnevmoniya singari og‘ir asoratlar

200
rivojlanishi va ko‘p (30% va undan ortiq) o‘lim berishi mumkin.
Keyingi yillarda trixinellezni davolashda kortikosteroidli dorilardan
keng foydalanilayotganligi tufayli ayrim bemorlarda kasallik surunkali
kechimga o‘tishi kuzatilmoqda. Bunga, kortikosteroidlar ta’sirida
lichinkalarni kapsula bilan o‘ralishini buzilishi, ularni ko‘plab o‘lishi
va mushaklarda yallig‘lanish o‘choqlarini paydo bo‘lishi sabab bo‘lsa
kerak deb taxmin etiladi. Bularning barchasi organizmda sensibili-
zatsiya va autosensibilizatsiya holatlarini uzoq vaqt saqlanib turishiga
olib keladi. Kasallikning surunkali kechimi, umumiy quvvatsizlik,
tez toliqish, yurak va skelet mushaklarida og‘riq singari alomatlarni
yillab davom etishi bilan namoyon bo‘ladi.
Oqibati. Trixenellezda umumiy o‘lim 1,5% ni tashkil etadi.
Kasallikning og‘ir kechimida o‘lim 10—30% ga yetishi mumkin.
O‘lim ko‘pincha kasallikning 4—8 haftalarida sodir bo‘ladi.
Diagnoztikasa. Trixinellezning diagnostikasida birinchi navbatda
epidemiologik va klinik ma’lumotlar hisobga olinishi kerak. Bunda
xom yoki yaxshi pishirilmagan (cho‘chqa, kabon va boshqa yovvoyi
hayvonlar) go‘shti iste’mol etilganligi, kasallikning o‘tkir boshlan-
ganligi hamda shu kasallikka xos yetakchi to‘rtlik simptomlarni
(shish,  isitma,  mialgiya va gi pereozinofiliya)  mavjudligini aniqlash
katta ahamiyat kasb etadi. Bemor iste’mol qilgan go‘shtida trixi-
nellalarni topilishi (trixinelloskopiya) diagnozni uzil-kesil tasdiq-
laydi. Biroq, juda og‘ir kechimlarida kasallikning boshlang‘ich davri
ati pik  kechishi  va  unga  xos  bo‘lgan  to‘rtlik  simptomlar,   birinchi
(ba’zan hatto ikkinchi) haftasida bo‘lmasligi mumkin ekanligini
unutmaslik kerak.
Laborator usullaridan eng anig‘i — trixinelloskopiya usulidir.
Bunda mushakdan (ko‘proq deltasimon muskuldan) biopsiya yo‘li
bilan  olingan  material  ko‘riladi.  Biroq  kasallik  sust  rivojlangan
turlarini aniqlashda JSST (1969-y) tomonidan kiritilgan quyidagi
serologik usullardan: bentonatli va lateksli flokkulatsiya, xolesterin—
lesitinli  flokulyatsiya,  komplement  biriktirish,  sust  gemagglu-
tinatsiya reaksiyalari, flyuoressensiyalanuvchi antitelolar usullari-
dan foydalaniladi. Afsuski immunologik reaksiyalar kasallikning
2—4—haftasidan musbat natija beradi.

201
Trixinellezning diagnostikasida teri allergik sinamasidan ham
foydalanish mumkin. U kasallikning ikkinchi haftasidan boshlab
musbat natija beradi va kasallikdan so‘ng 5—10 yil davomida musbat
bo‘lib qolishi mumkin.
Davolash. Kasallikning yengil turlarida bemor uyda qoldirilib
asosan simptomatik va patogenetik davo (haroratni pasaytiruvchi,
og‘riq qoldiruvchi, antigistamin va b.) o‘tkaziladi.
Trixinellezning yengil kechimida yoki o‘rta og‘irlikdagi kechi-
mining klinik simptomlari so‘nayotgan davrida bemorga spetsifik
dorilar — vermoks yoki mintezol berish mumkin emas. Chunki
bu preparatlarni berilishi kasallik belgilarining zo‘riqishi va uning
davomiyligini ortishiga olib keladi.
Kasallikni o‘rta og‘irlikda yoki og‘ir o‘tkazayotgan bemorlar
albatta  jadal  davolash  bo‘limi  bo‘lgan  yuqumli  kasalliklar
shifoxonasiga yoki terapevtik shifoxonaga yotqizilib davolanadi.
Spesifik davo sifatida vermoks (mebendazol) yoki tiabendazol
(mintezol) qo‘llanadi. Vermoks — 100 mg dan 3 mahal ovqatdan
keyin,  7—10  kun  (kasallikning  og‘ir  kechimlarida  14  kun)
davomida beriladi. Vermoks bilan davolash, parazit yuqqandan
keyin, 2—3-haftalarda o‘tkazilsa juda samarali natija beradi.
Tiabendazol — sutkada 25 mg/kg dan 2—3 marta 5—10 kun
davomida beriladi. Biroq uning samaradorligi kam.
Vermoks bilan davolanganda, trixinellalarning ko‘plab o‘lishi
tufayli, klinik belgilarni (isitma, shish, og‘riq va boshqalar) keskin
hamda jadal ravishda zo‘rayishi va ayniqsa, xavflisi — ichki a’zolar-
ning zararlanishi yoki mavjud jarohatlarining zo‘rayishi kuzatiladi.
Buning oldini olish maqsadida vermoks bilan bir vaqtda prednizolon
yoki deksametazon beriladi. Shuni ham unutmaslik kerakki, ver-
moks  kursi  o‘tkazilayotgan  vaqtda  glukokortikoidlarni  uzoqroq
(10—12 kundan ortiq) berish, vermoksning samaradorligini keskin
kamaytiradi, demak, qo‘shimcha ravishda vermoks berish kerak
bo‘ladi. Kortikosteroidlar va boshqa desensibilizatsiyalovchi dorilar,
shuningdek  vitaminlar, yurak  va  qon tomirni  mustahkamlovchi
dorilar, invaziyasi kuchli bo‘lgan bemorlarni davolashda qo‘shimcha
patogenetik davo sifatida qo‘llanadi.

202
Kasalligi  kuchli  mushak  yoki  abdominal  sindromlar  bilan
kechayotgan, shuningdek xastalikning distrofik fazasidagi bemorlarga
glyukokortikoidlar  qo‘llash  tavsiya  etilmaydi.  Bunday  paytlarda
antigistamin preparatlar, vitaminlar va boshqalar qo‘llanadi.
Kasallikning kechikkan, distrofik fazasida — plazma, kokarbok-
silaza, B, C kompleksi vitaminlari, jigar preparatlari va boshqalar
beriladi. Ayrim bemorlarda, rekonvalessensiya davrida qaytalanish
(residiv) lar  kuzatilishi mumkin.  Bunda qayta  davolash kurslari
o‘tkaziladi.
Kasallikni o‘tkazgan shaxslarda 6 oy (og‘ir kechimidan keyin
12 oy) davomida dispanser kuzatuv olib boriladi.
Profilaktikasi. Trixinellezga qarshi kurash choralari, veterinariya
va tibbiyot xodimlari va asosan mahalliy aholi tomonidan birgalikda
olib borilgandagina samarali bo‘lishi mumkin.
Aholi orasida kasallik manbayi, uni yuqish yo‘llari va oldini
olish choralari keng tushuntirilmog‘i zarur. Cho‘chqa (to‘ng‘iz,
ayiq  va  boshqalar)  go‘shtlari  albatta  sanitariya  kuzatuvidan
o‘tkazilishi kerak. Kuzatuvdan o‘tkazilmagan go‘shtlar esa qalinligi
2,5  sm  dan  oshmaydigan  bo‘laklarga  bo‘linib  3  soat  davomida
qaynatilgandan keyin iste’molga yaroqli bo‘ladi. Cho‘chqa go‘shtidan
tayyorlangan, xom yoki chala pishirilgan holda iste’mol qilinadigan
mahsulotlar 5
°
C va undan past haroratda 20—30 kun davomida
saqlangandan keyingina iste’molga ruxsat etilishi mumkin (JSST,
1969). Trixinellalari bor bo‘lgan go‘sht darhol yo‘qotilmog‘i kerak.
Ankilostomidozlar  (Ancylostomidoses)
Ankilostomidoz  —  alohida  qo‘zg‘atuvchisi  bo‘lgan  ikki  xil
(ankilostomoz va nekatoroz) kasallik bo‘lib, nematodlar guruhiga
kiradi. Bu ikkila gelmintoz ham oshqozon va ichakning jarohatlanishi
hamda temirtaqchil anemiya rivojlanishi bilan namoyon bo‘ladi.
JSST ning (1989) ma’lumotiga qaraganda yer yuzida 450 mln
dan ortiq odam ankolostomidalar bilan zararlangan. Ayrim o‘lkalarda
aholining ankilostomidozlar bilan invaziya darajasi 50% ga yetadi.
Ankilostomidoz asosan issiq iqlimli o‘lkalarda — Afrika, Lotin
Amerikasi,  Sharqiy—Janubiy  Osiyo,  Xitoy,  Yaponiya,  AQSH,

203
Italiya, Portugaliya va shu jumladan Qora va Kaspiy dengiz atroflari
hamda Markaziy  Osiyoning qurg‘oq hududlarida tarqalgan.
Etiologiyasi.  Kasallikni  qo‘zg‘atuvchi  gijjalarning  ikki  turi
mavjud  —  Ancylostoma  duodenale  va  Necator  americanus.  Ular
qizg‘ish — oq rangli mayda nematodlar bo‘lib, mikroskop ostida
ko‘rilganda bir biridan keskin farqlanadi.
A.duodemale  (og‘zi  qiyshiq  gijja)  urg‘ochisining  kattaligi
10—18·0,4—0,6 mm, erkagining kattaligi — 7—11·0,4—0,5
mm. Bosh qismi qorni tomoniga qarab egilgan. Oval shaklidagi
og‘iz  kapsulasi  va  ikkita  yirik  ilgaksimon  tishlari  bo‘lib,  ular
yordamida ingichka ichakning shilliq pardasiga yopishib oladi.
Nekatoroz qo‘zg‘atuvchisi — nekator urg‘ochisining uzunligi
7,7—13,5  mm.,  erkagi  5,2—10,0·0,18—0,24  mm.  Bosh  qismi
orqasiga qayrilgan. Og‘iz kapsulasi kichikroq, tishlari esa 2 ta o‘tkir
kesuvchi plastinka shaklida bo‘ladi.
Ankilostom va nekator tuxumlari juda o‘xshash, ularni mikros-
kop ostida ko‘rilganda (oval shaklida, yaltiroq pardaga o‘ralgan)
farqlash  qiyin.
Ankilostomidlar ingichka ichakning yuqori qismida parazitlik
qiladi.
Bitta urug‘langan urg‘ochi gijja bir sutkada 6000—25000 tuxum
ajratadi. Axlat bilan ajralib tuproqqa tushgan tuxumdan (harorat
14—16 darajadan yuqori va namlik yetarli bo‘lgan sharoitda) lichinka
chiqadi va u rivojlanib 1—2 hafta davomida invazion, ya’ni yuqish
xususiyatiga ega bo‘ladi. Sharoit qulay bo‘lgan taqdirda lichinkalar
tuproqda 4—5 yilgacha saqlanishi mumkin. Tuproqning namligi 8%
dan kam bo‘lgan taqdirda lichinkalar tez nobud bo‘ladi. Keyingi
rivoji uchun lichinkalar odam organizmiga tushmog‘i zarur.
Parazitning lichinkalari odam organizmiga ikki xil yo‘l bilan
yuqadi: 1) Teri orqali — tuproq yoki o‘simliklar poyasidan yuqqan
lichinkalar  butunligi  buzilmagan  teridan  ham  o‘tadi.  Bu  yo‘l
ko‘proq nekatorozga xos, ankilostomozda ham bo‘lishi mumkin;
2)  Og‘iz  orqali  —  lichinkalar  bilan  ifloslangan  ovqat  (ko‘proq
sabzavotlar) va suv iste’mol qilinganda yuqishi. Bu yo‘l bilan yuqish
ko‘proq ankilostomozga xos. Teri orqali yuqqanida lichinkalar qonga
tushadi va xuddi askarida lichinkalari singari, o‘pka kapillarlaridan

204
alveolalarga, bronxlarga, traxeyaga, tomoqqa tushib qayta yutiladi
va nihoyat ichakda 4—5 hafta davomida jinsiy yetuk parazitga aylanadi.
Yuqqan kundan boshlab to urg‘ochi parazit yetilib tuxum ajrata
boshlaguncha nekatorda 5 hafta, ankistomda esa 6—8 hafta vaqt
o‘tadi.
Og‘iz orqali yuqqan lichinkalar esa migratsiya qilmaydi, ular
ichak  shilliq  qavatiga  kirib  oladi  va  3—4  kundan  so‘ng  ichak
bo‘shlig‘iga qaytib chiqadi. Ichak bo‘shlig‘ida ankilostom lichin-
kalari 4—5 hafta, nekator lichinkalari 8—10 hafta davomida jinsiy
yetilib, tuxum qo‘ya boshlaydi.
Odam organizmida ankilostomlar 1—3, kamroq hollarda 5—6
yil, nekatorlar esa 15 yilgacha yashaydi.
Epidemiologiyasi. Ankilostomidoz — geogelmintoz antropo-
nozlardir. Invaziya manbayi bo‘lib ankilostomidoz yoki nekatoroz
bilan  kasallangan  bemor  odam  hisoblanadi.  O‘zbekistonda  bu
kasallikning mahalliy o‘choqlari kamdan-kam hollarda Buxoro,
Toshkent,  Andijon,  Samarqand,  Surxandaryo  va  Farg‘ona
viloyatlarida to 1962-yilgacha kuzatilib turgan. Ankilostomidozning
O‘zbekistonda eng ko‘p aniqlangan davri 1962—65-yillarda Buxoro
viloyatida kuzatilgan (Djumayev M.D., 1996).
Ankilostomidoz  bilan  ko‘proq  12—50  yoshdagi  odamlar
kasallanadi. Axlat orqali tuproqqa tushgan gijja tuxumidan ma’lum
sharoitda (harorat 14—37°C va namlik yetarli bo‘lganda) — 60—85
soat  davomida  yetilib,  undan  invazion  xususiyatga  ega  bo‘lgan
lichinkalar chiqadi. Hosil bo‘lgan lichinkalar tuproqda (ayniqsa
go‘ngli tuproqda) — 7—8 haftadan 1,5 yilgacha tirik saqlana oladi.
Shuning  uchun  ham  ankilostomidoz  bilan  ko‘proq  tuproqda
(qishloq xo‘jaligida, shaxtalarda) ishlaydigan odamlar va bolalar
kasallanadilar. Bunday zararlanish ayniqsa tuproqda odam go‘ngi
ishlatilgan joylarda ko‘p bo‘ladi. Lichinka organizmga teri orqali
yoki og‘iz kiradi.
Ankilostomozda mavsumiylik ko‘proq — mart—apreldan to
oktabr oyigacha kuzatiladi.
Patogenezi  va  patologik  anatomiyasi.  Organizmga  tushgan
parazitlar, patogenetik jihatdan asosan to‘rt xil ta’sir ko‘rsatadi.
Ankilostomidoz patogenezida yetakchi rol migratsiyadagi lichinka-

205
larning hosilalari va parchalarining organizmning sensibilizatsiya-
lovchi ta’siriga bog‘liqdir. Ikkinchidan — lichinkalar migratsiyasi
davomida o‘tgan a’zolarini mexanik jarohatlab o‘tadi. Parazit yetilgan
davrida esa ichak devorida faqat qon bilan ovqatlanadi. U har 1—3
daqiqa davomida ichak shilliq pardasida qon so‘rib bo‘lgach, joyini
o‘zgartirib  turadi.  Binobarin  ichak  shilliq  pardasining  muttasil
jarohatlab  turadi,  ham  o‘z  navbatida  nerv—reflektor  yo‘l  bilan
zararli ta’sir ko‘rsatadi.
Og‘iz  orqali  kirgan  A.duodenale  lichinkasi  —  4—5  hafta
davomida, Nec.americanus esa 8—10 haftada rivojlanib balog‘atga
yetadi. Lichinka teri orqali kirganda qon orqali o‘pkaga boradi. Terida
esa  papulyoz  toshmalar  paydo  bo‘lishi  mumkin.  O‘pkadan  esa
lichinkalar  nafas  yo‘llari  orqali  ko‘tarilib,  tomoqqa  chiqadi  va
yutilib, oshqozon-ichakka tushadi. Aytganimizdek, lichinkani butun
o‘tish yo‘lida turli xil jarohatlanish sodir bo‘ladi. Jumladan: o‘pkada
— gemorragiyalar, eozinofiliyali infiltratlar; bronxlar va traxeya-
larda  —  allergik  o‘zgarishlar  (yo‘tal,  bo‘g‘ilishlar,  tovushning
bo‘g‘ilishi va b.) kuzatiladi.
Kasallikning  boshlang‘ich  davri  toksikoz  va  allergiyaga  xos
belgilarga boy bo‘lsa, surunkali davri esa asosan kamqonlik alomatlari
bilan namoyon bo‘ladi. Kuzatishlarga qaraganda 1 kunda bemorning
yo‘qotadigan qoni bitta Nec. Americanus hisobiga — 0,005—0,1
ml bo‘lsa, bitta A. duodenale hisobiga — 0,08—0,34 ml ni tashkil
qiladi.  Agar  ichakda  ankilostomalar  soni  2000  tagacha  bo‘lishi
mumkinligi hisobga olinsa, unda bemor bir kunda 100 ml gacha
qon yo‘qotishi va hatto invaziya unchalik ko‘p bo‘lmaganda ham
bemor kuniga o‘rtacha 30 ml gacha qon yo‘qotishi va juda holsiz-
lanishi sababi ma’lum bo‘ladi. Ankilostomalar qonning ivishiga
to‘sqinlik qiluvchi sekret ham ajratishligini unitmasligimiz kerak
(Zarvaraqdagi 11-rasmga qarang).
Surunkali ravishda qon yo‘qotilishi organizmda temir modda-
sining taqchilligiga olib keladi. Binobarin temirtaqchil anemiya,
ankilostomidoz kasalligining yetakchi belgisi hisoblanadi.
Klinikasi. Kasallikning boshlang‘ich davri asosan nospetsifik
allergik o‘zgarishlar bilan namoyon bo‘ladi. Terida, lichinka kirgan
joyda  bir  kundan  keyin  ayrim  hollarda  birinchi  soatlardayoq,

206
qichishish bo‘lib, papulyoz va eritematoz toshma paydo bo‘ladi.
Bu toshma 10—12 kundan keyin yo‘qoladi. Qayta yuqish bo‘lgan
taqdirda bu toshmalar kuchliroq (allergik dermatit) bo‘ladi. Shu
kunlarda  nafas  yo‘llari  ham  jarohatlanib,  o‘pkada  eozinofilli
infiltratlar paydo bo‘ladi hamda bronxit, traxeit, laringit singari
alomatlar kuzatiladi. Ba’zan bemorda zotiljam alomatlari rivojlanib
tana harorati ko‘tariladi, ayrim hollarda qorin og‘rib, ichi suyuq
kelishi ham mumkin. Bu davrda qonda eozinofillar soni 30—60%
ga yetadi. Gi pereozinofiliya 75% bemorlarda kuzatiladi. Organizmda
lichinkaning migratsiyasi 2—3 hafta davomida namoyon bo‘lib turadi
va so‘ng yo‘qoladi.
Gijja og‘iz orqali yuqqanda bu belgilar ko‘rinmasdan, oradan
30—60  kun  o‘tgach  oshqozon-ichak  faoliyatining  buzilishi,
shuningdek  duodenit,  periduodenit  va  eyunit  singari  jarohatla-
nishlar rivojlanishi bilan namoyon bo‘ladi. Ko‘pchilik bemorlar
quvvatsizlik,  bosh  aylanishi,  tez  charchash,  ishtahasizlikka
shikoyat qiladilar. Vaqti—vaqti bilan ko‘ngil aynab qusadi, qorin-
ning yuqori qismi og‘riydi, ichi ketadi. Ba’zan qorinda kuchli og‘riq
—  sanchiqli  bo‘lib,  oshqozon  yoki  12  barmoq  yarasi  og‘rig‘ini
eslatadi. Aksari og‘riq o‘ng tomonida bo‘lib appenditsit xurujini
eslatishi ham mumkin.
Umuman sekin—asta kamqonlik kuchayib, bemor holsizlanib,
ozib,  ish  qobiliyati  pasayib  boradi.  Ankilostomidozning  asosiy
xususiyati ko‘pchilik bemorlarda temir taqchil anemiyaning rivojla-
nishidir.
O‘z vaqtida davolanmagan bemorlarda gemoglobin miqdori hatto
10—20%  gacha  kamayib  ketishi  mumkin.  Anemiyaning  og‘ir
kechimi  tufayli  ayrim  bemorlarda  nerv-asab  va  jinsiy  a’zolar
faoliyatida o‘zgarishlar kuzatilishi mumkin.
Yuqorida aytilgan sindromlarning qanchalik namoyon bo‘lishiga
qarab,  ankilostomozning  —  anemiya  bilan,  ko‘proq  og‘riq,
astenonevrotik yoki dispeptik sindromlar bilan kechuvchi hamda
subklinik (noaniq) shakillari farqlanadi.
Diagnostikasi.  Ankilostomidozning  diagnostikasi  klinik
epidemiologik ma’lumotlardan tashqari bemor axlatidan parazitning

207
tuxumini  topilishiga  asoslanadi.  O‘zbekistonda  ankilostoma
lichinkalarini  filtrlanuvchi  qog‘ozda  o‘stirish  usuli  ham  keng
qo‘llanilmoqda (Jitnitskiy E.A., 1968). Filleborn va Kalantaryan
usullari bilan o‘tkaziladigan tahlil eng  qulay, arzon va samarali
laborator usullardan hisoblanadi.
Davolash. Ankilostomidozni davolashda etiotrop va patogenetik
dorilar  qo‘llanadi.  Etiotrop  dorilardan  kombantrin  (pirantil,
pamoat),  vermoks  va  naftamon  (alkopar)  lardan  foydalanamiz.
Bular orasida n a f t a m o n samaraliroq hamda kam zararliroq
sanaladi. Uni nahorda ovqatdan 1—2 soat oldin beriladi. Kundalik
(1 marta beriladigan) dozasi 5 yoshgacha bo‘lgan boallarga — 2,5 g
katta yoshdagi bolalarga va kattalarga — 5 g. Uni 30—50 ml suvda
yaxshilab aralashtirib bir marta ichiladi. Surgi berilmaydi. Davolash
kursi,  odatda,  bir  kun.  Faqat  ayrim  hollarda  3—5  kun  davom
etishi mumkin. Zarurat bo‘lsa 2—3 haftadan so‘ng takroriy kurs
o‘tkazish  mumkin.  Bu  dori  ichilganda  ba’zan  ko‘ngil  aynash,
qusish va ich ketishi mumkin.
Bu  preparatni  faoliyati  keskin  buzulgan  jigar  kasalligi  bor
bemorlarga berish mutlaqo man etiladi.
K o m b a n t r i n — 10—12 mg/kg hisobidan qatorasiga 3 kun
(ovqatlanish paytida) beriladi. Preparat nekatorozda ko‘proq samara
beradi. V e r m o k s (mebendazol) 100 mg dan kuniga 2 martadan
3 kun davomida beriladi. Etiotrop dorilar qatorida levomizol (150
mg  dan  1  marta)  hamda  tiabendazol  (25  mg/kg  dan  2  marta
ovqatdan  keyin  2  kun  davomida)  ham  ishlatilishi  mumkin.
Kasallikning og‘ir  anemiyalik kechimida  (gemoglobin 40%  dan
kam) gijja haydovchi dorilar berishdan oldin anemiyani davolash
kerak. Buning uchun temir preparatlari, gemostimulin, ferrokal,
feramid,  vitamin  B
12
  yoki  ferrum-lek,  ektafor  singari  dorilar
qo‘llanadi.