Toshkent 2020 yil

Ozon. Ozon qatlamining yerda hayotning paydo bo‗lishidagi o‗rni.
Ozon qatlamini hayoti dastavval Dunyo okeani suvlarida, kislorodsiz muhitda 
paydo bo‗lgan. Kislorod o‗zining faol oksidlovchi kimyoviy hususiyatlari tufayli 
qadimgi Yer atmosferasida uning azot, oltingugurt fosforli birikmalarida mavjud
bo‗lgan. Qadimgi davrda yer yuzida o‗simliklar, atmosfera tarkibida esa erkin 
kislorod atomi bo‗lmagan edi. Erkin kislorod ikki atomli molekula holatida
o‗simliklarda kechadigan fotosintez jarayoni natijasida paydo bo‗lgan. 
Yer atmosferasini yorib o‗tgan o‗tkir ultrabinafsha nurlar uzoq davr 
mobaynida, taxminan 2 mlrd yil davomida, hayotning rivojlanishiga imkon 
bermagan. Sayyoramizda uzoq o‗tmishda faqat koatservat tomchilar, ko‗k yashil 
suv o‗tlari, trilobitlar kabi hayvonlar yashagan. Ular anaerob shaklda yashashga 
majbur bo‗lganlar, ya‘ni energetik jarayonlarda kisloroddan foydalanmaganlar. 
Fotosintez jarayonlari natijasida paydo bo‗lgan molekulyar (ikki atomli) 
kislorod asta-sekin atmosferada to‗plana boshlagan. Sayyoramizda faol kislorod 
yordamida nafas olayotgan jonzotlar paydo bo‗lishiga o‗tgan davrning rivojlanishi 
sababchidir. Ular kislorodning kimyoviy energiyasini o‗z metabolik jarayonlarida 
ishlatganlar. Bunday organizmlar 
aerob
deb nomlangan. 
Suv muhitida rivojlangan 
ushbu hayotning shakli o‗sha vaqtda (hozirda ham) 
taraqqiy etgan shakl
-deb 
hisoblangan
. Suv sathi kosmik nurlarning bir qismini 
qaytargan, lekin suv ostida yashaydigan jonivorlar (zirhli 
baliq, nahang, mollyuskalar) shu nurlardan zirh va 
tangacha yordamida jon saqlaganlar.
Atmosferada 
yetarli 
miqdorda 
to‗plangan 
kislorodning bir qismi Ozonga aylangan. Ozon taxminan 
620 mln yil burun (proterozoy geologik davri) shunchalik 
ko‗payib ketganki, natijada u quyosh nurlarini yuta olishini namoyon qilgan. 
Shundan so‗ng Ozon rivojlanish omili sifatida sayyoramizda maxsus himoyaga 
ega bo‗lmagan yupqa terili jonzotlar paydo bo‗lishiga sharoit yaratdi. 
Tabiiy jarayonlar natijasida havoda mavjud bo‗lgan kislorodning bir qismi 
Ozonga aylangach, iqlim o‗zgardi, quyosh nurlaridan himoyalanish uchun qulay 
sharoitlar yaratildi, bizning yumshoq terimiz keyingi evolyutsion jarayonlar 
natijasidir. Yelkamizdagi og‘ir yuksiz tez harakat qilish, hatto uchish ham mumkin 
bo‗ldi. Toshbaqa va odam dunyoga kelishi o‗rtasidagi evolyutsion davrda qushlar 
paydo bo‗lgan. Shu sababli hozirgacha ularning himoya qiluvchi patlari mavjud 
(pat qoplamasi quyosh nurlaridan yaxshi saqlaydi, hatto patli shlyapalarga moda 
ham paydo bo‗ldi)... 

---

Q.X.Muftaydinov, H.M.Qodirov, E.Yu.Yulchiyеv Ekologiya.
129