Toshkent arxitektura qurilish instituti

6.6
-
rasm.
Ilmiy muassasa binosi (Rossiya Federatsiyasi). 
7. Kredit-moliya muassasalarining binolari. 
7.1. Bank binolari va komplekslari: 
- markaziy (emissiya) banklar; 
- tijorat banklari; 
- omonat kassalari. 
7.2. Hisob-kitob-kassa markazlari. 
7.3. G‘aznachilik binolari. 
7.4. Birjalarning binolari. 

---

128 
6.7
-
rasm.
Toshkentdagi Banklar Assotsiatsiyasi binosi. 
8. Ko‘p funksiyali binolar va komplekslar. 
Savdo, mehmonxona, sport, ishbilarmonlik, tomosha, kredit-moliya kabi turli 
funksional vazifalar uchun mo‘ljallangan jamoat binolari komplekslari. Ular bir 
necha binolar majmuasidan iborat bo‘lib,ko‘p qavatli va katta maydonlarni egallashi 
mumkin. 

---

129 
1.8
-
rasm.
Suv sporti saroyi binosi. 
6.2. Jamoat binolarining tipologik belgilarini shakllantiruvchi omillar 
Jamoat binolari va inshootlari arxitekturasi ijtimoiy-iqtisodiy, shaharsozlik, 
ekologik, sanitariya, funksional, hajmli-rejali, konstruktiv, kompozitsion-badiiy 
omillarning o‘zaro va birgalikdagi ta’siri ostida shakllanadi. Binolarning turli tiplari 
uchun muayyan davrning bir qator sharoitlariga bog‘liq holda u yoki bu omilning 
ta’siri ahamiyatliroq va ustuvor bo‘lib qoladi. Ularni izchillik bilan ko‘rib chiqamiz. 
Ijtimoiy-iqtisodiy omillar. 
Sivilizatsiya rivojlanishidagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar binolarni me’moriy 
loyihalanishiga qanchalik tez ta’sir qilishini tarix yaqqol namoyish qilib bergan. 
Muayyan davr va voqeliklar jamoat binosining u yoki bu turiga bo‘lgan ehtiyojni, 
shuningdek har bir tur ichidagi muayyan tarixiy davr va iqtisodiy tuzilma uchun mos 
bo‘lgan aniq o‘ziga xos xususiyatlar yo‘nalishini belgilab beradi. Alohida turlar 
o‘rtasidagi aniq chegaralarning yo‘qolib borishi, polifunksionallik, universallik, bino 
turini shakllantiruvchi omillarning o‘zaro bog‘liqligi va bir biriga qo‘shilib ketishi 
hozirgi kun uchun xos hisoblanadi. Arxitektura va shaharsozlikka menejment 
metodlarining tatbiq etilishi shahar rivojlanishi manfaatlariga zid kelishi mumkin.

---

130 
Shaharsozlik yo‘nalishidagi loyihalash o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy aksiya 
bo‘lib, jamoaviy birdamlikni ifodalaydi. Shaharsozlik komplekslarini, bir nechta 
binolardan tarkib topgan ko‘p funksional ansambllarning tashkil etilishi o‘rniga 
individual ob’yektlarni joylashtirish amaliyoti tatbiq etilmoqda. Binolarni 
loyihalashtirishga bu kabi yondoshish natijasida shakllanib ulgurgan shahar qabul 
qila olishi mumkin bo‘lgan miqdordan ko‘proq dominantalar yaratilishiga olib keladi. 
Bu erda shaharsozlik boshqaruvida ahamiyatli mavqega ega yirik investorlar va 
banklar tomonidan “dominanto-polislar” qurishga bo‘lgan talab va buyurtmalar hajmi 
kun sayin ortib borishi kuzatiladi.
Bu muammoning boshqa jihati sifatida shaharsozlik siyosatida ikki tomonlama 
yechimga ega funksiyalarning ajratilishini e’tirof etish mumkin. Bu holatni hayotning 
real voqeliklarini iqtisodiy konsepsiyalar asosida ajratilishi va turmushning barcha 
sohalarini qamrab olgan mehnat taqsimotining iqtisodiy toifalanishi natijalari bilan 
izohlash mumkin. Shaharsozlik nuqtai nazarida bu holat ikki tendensiya sifatida aks 
ettiriladi: 
- funksiya kooperatsiyasi va ixtisoslashuvi shaharning jamoat markazida 
joylashgan ko‘p qavatli kompleks bo‘lishini talab qiladi; 
- funksiyaning qismlarga ajratilishi shahar markazidan uzoqda joylashgan kam 
qavatli jamoat binolari qurilishi taqozo qiladi. 
Biroq, funksional zonalash nazariyasi erkin va alohida turuvchi, keng hududlar 
bilan o‘ralgan va tegishli energiya yo‘qotishlari mavjud bo‘lgan binolar qurilishi 
g‘oyasini ilgari suradi. Ushbu nazariyaning yaqqol va kundalik isboti sifatida tijorat 
zonalardagi avtoturargohlarni keltirish mumkin – bu inshootlar, xuddi biznes-
markazlar singari tunda umuman bo‘m-bo‘sh bo‘ladilar. Xuddi shunday holatni turar-
joy zonalarida kunduz soatlarida kuzatish mumkin. Ko‘p energiya sarflaydigan va 
“katta energiya yo‘qotishli”, ya’ni sanoat-tijorat zonalaridagi energiyani behuda 
sarflaydigan ulkan yuzali yassi tomlar ochiq dam olish joylari sifatida 
foydalanilmaydi. Muammoning yechimi ekologik loyihalash va ko‘p funksiyali 
universal binolarni qurish, bino fasadlarini yo‘nalishga qarab assimetrik joylashtirish, 
sanoat-tijorat binolarining yassi tomlarida turar-joy xonalarini qurish bilan bog‘liq.

---

131 
Bu kabi yondoshuvlar mintaqaviy iqlim sharoitlari, qurilishning mahalliy 
xususiyatlari, uzoq muddat xizmat qiladigan mahalliy materiallardan foydalanish 
ko‘lamini kengaytirilishiga asoslanadilar. Shunday qilib, yangi mintaqaviy sifat 
rivojlanishi zarur. Ekologik qurilish, birinchi navbatda, mintaqaviy farqlanishlarga 
ega va ularni hisobga olgan holdagina bino va umuman shaharning yangi individual 
turini yaratish mumkin.