Toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiali mustaqil ish

Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi haqida umumiy tushunchalar. Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi, bir kompyuterning boshqa qurilmalar bilan axborot almashishni ta'minlaydigan tizimlarga asoslangan. Bu tarmoqlar, axborotni o'zaro almashinuvni o'rnatish, tarqatish, va boshqarish imkoniyatlarini beradi. Umumiy tushuncha bo'yicha, kompyuter tarmoqlari arxitekturasi quyidagilardan iborat bo'ladi:
1. Tarmoq topologiyasi: Tarmoq topologiyasi, tarmoqdagi qurilmalar orasidagi fizikaviy bog'lanishni ifodalaydi. Eng ko'p ishlatiladigan topologiyalar yarimavtomatik, to'g'ri to'rtburchak (mesh), yulduz (star), jara (ring), va g'isht (bus) topologiyalardir.
2. Kommunikatsiya protokollari: Tarmoqdagi qurilmalar o'rtasidagi axborot almashishni amalga oshirish uchun foydalaniladigan o'zaro muhitning kural va protokollari mavjud. Bu protokollar, axborotni almashtirish, to'plash, qurilmalar orasidagi bog'lanishni boshqarish, xatolarni aniqlash va tuzatish, axborotni boshqarish jarayonlarini amalga oshirish uchun talablar va qoidalarni aniqlaydi.
3. Tarmoq qurilmasi: Tarmoq qurilmasi, tarmoqdagi qurilmalar turlarini (serverlar, kom pyuterlar, printerlar, routerlar kabi) va ulardagi bog'lanishlarni tavsiflaydi. Tarmoq qurilmasida kompyuterlar orasidagi bog'lanish nuqtalari, uzatish shtatli tarmoqlar, tarmoq qurilmalarining bo'linishlari, o'rtasidagi aloqalar va boshqa elementlar ko'rsatiladi.
4. Tarmoq protokollari: Tarmoq protokollari, axborotning qanday shaklda ifodalanganligini aniqlaydi. Protokollar, axborotni paketlar (datalar) yordamida o'rtirishni, uchirishni va boshqarishni amalga oshiradi. Bundan tashqari, ularga boshqa qurilmalar bilan xabar almashish uchun belgilangan bo'limlar ham kiradi.
5. Tarmoqdagi uskunalar va vositalar: Kompyuter tarmoqlarida o'zaro aloqalarni ta'minlash uchun qo'shimcha uskunalar va vositalar foydalaniladi. Ular tarmoqdagi qurilmalar orasidagi bog'lanishni ta'minlash, axborotni almashtirish, to'plash va boshqarish imkonini beradi. Misol uchun, ruterlar, hublar, switchlar, modellar va kabel tuzilishlari shu kategoriyaga kiradi.
Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi, kompyuter tarmoq xizmatlari, amaliyot tizimlari, axborot xavfsizligi, aloqa davr-boshqarish, axborot ta'minoti va boshqalar kabi ko'plab aspektlarni o'z ichiga oladi. Bu tushunchalar asosida, foydalanuvchilar va sohalardagi kompyuter tarmoqlari katta va kichik tarmoqlarda yaxshi ishlaydigan tizimlarni o'rganish va qurishlari mumkin.
Simli va simsiz tarmoqlar tasnifi, ularning turlari va arxitekturasi. Simli va simsiz tarmoqlar, tarmoqdagi qurilmalar orasidagi bog'lanish turiga asoslangan tasnifdir.
1. Simli tarmoqlar (Point-to-Point Networks): Simli tarmoqlarda har bir qurilma (kompyuter, server yoki boshqa qurilma) boshqa bitta qurilmaga to'g'ridan-to'g'ri bog'lanadi. Bunda har bir qurilma o'ziga xos aloqani ta'qib qiladi va o'z axborotni faqat o'sha bog'lanish orqali uzatadi. Misol uchun, ikki kompyuter orasidagi Ethernet bog'lanishi simli tarmoqga misol bo'lishi mumkin.
2. Simsiz tarmoqlar (Broadcast Networks): Simsiz tarmoqlarda esa barcha qurilmalar bitta ortiqcha axborot almashinuvi bilan bog'lanadi. Bu tarmoqda bir qurilma yuborgan axborot barcha qurilmalarga o'tkaziladi. Bunda har bir qurilma o'ziga xos identifikator bilan ajratilgan va o'zgaruvchanlar tomonidan tan olinadi. Misol uchun, Wi-Fi tarmoqlarining asosiy turi simsiz tarmoqlarga misol bo'lishi mumkin.
Tarmoq turlari va arxitekturasi esa quyidagicha bo'lishi mumkin:
1. Lokal tarmoqlar (Local Area Networks - LAN): Lokal tarmoqlar mahalliy muhitda joylashgan qurilmalar orasidagi tarmoqlardir. Ular ko'p qurilmalardan (kompyuterlar, printerlar, serverlar) iborat bo'lib, bir xonadon yoki ofis maydonida yoki yaqin joylashgan hududlarda ishlaydi. LAN tarmoqlarida Ethernet, Wi-Fi va Token Ring protokollari kabi qurilmalar foydalaniladi.
2. Global tarmoqlar (Wide Area Networks - WAN): Global tarmoqlar geografik tarqalgan maydonlarda joylashgan uzluksiz axborot almashinuvi tizimlardir. Ular katta maydonlarni (shaharlar, davlatlar yoki hatta butun dunyo) o'z ichiga oladi. Internet asosan WAN tarmoqlarining eng keng qo'llaniladigan turi hisoblanadi.
3. Metropoliten tarmoqlar (Metropolitan Area Networks - MAN): Metropoliten tarmoqlar shahar yoki shaharning katta hududi bilan chegaralangan tarmoqlardir. Ular katta shahar maydonlari yoki bir nechta shaharni bir-biriga bog'lashga mo'ljallangan bo'lishi mumkin. Optik shig'ullangan tarmoqlar (fiber optic networks) va Metro Ethernet MAN tarmoqlarining umumiy turlaridir.
Terminal-host arxitektura, Bir pog’onali arxitektura, mijoz-server arxitekturasi. Terminal-host arxitektura: Terminal-host arxitektura, qo'llanma dasturlarining joylashgan server va terminal yoki istemolardan iborat bo'lgan tarmoq tizimi tuzilishini anglatadi. Bu arxitekturada, barcha murojaatlarni server bajaradi, shuningdek, serverda ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlash jarayonlari ham amalga oshiriladi. Terminal yoki istemolarda esa foydalanuvchi interfeysi mavjud bo'ladi va ularga foydalanuvchining serverga murojaat qilishi mumkin.
Terminal-host arxitekturasi, mazkur tarmoq tizimining xavfsizligini oshirishga yordam beradi, chunki barcha ma'lumotlar serverda saqlanadi va shifrlanadi. Terminal yoki istemolarda esa faqat ma'lumotlarni ko'rish va server bilan murojaat qilish imkoniyati mavjud bo'ladi. Bu usul, ma'lumotlarning hamxira yo'lini cheklash va ma'lumotlarga kirishni cheklashda yordam beradi. Masalan, Virtual Desktop Infrastructure (VDI) tizimlari terminal-host arxitekturasidan foydalanishadi, qayerda ma'lumotlar keshlangan serverda saqlanadi va foy dalanuvchilar unga ularning terminal orqali murojaat qilishi mumkin.

Bir pog'onali arxitektura: Bir pog'onali arxitektura, bitta serverning barcha loyihalarni bajarishi va ularga xizmat ko'rsatishi asosida tuzilgan tarmoq tizimidir. Bu arxitekturada, serverning kelajak so'rovlarni qayta ishlash uchun kutiladigan jarayonlarni bajarishi va istemolarga natijalarni taqdim etishi kerak. Bu usul, bitta serverning qo'llanmalar uchun doimiy ko'rsatishni ta'minlaydi va serverni samaradorlik va ishlab chiqarish qobiliyatlarini maksimal darajada ishlatish imkonini beradi. Bir pog'onali arxitektura, odatda web-serverlar, ma'lumotlar bazalari va aniq ish vositalarini qo'llaydi.

Mijoz-server arxitekturasi: Mijoz-server arxitekturasi, tarmoqdagi komponentlarning mijoz va server tarzida ixtisoslashtirilgan bo'lishini anglatadi. Bu arxitekturada, mijozlar (foydalanuvchilar) server bilan murojaat qilish orqali ma'lumotlar olish, yozish va o'zgartirishlarni amalga oshirishadi. Mijozlar, serverdan ma'lumot olish uchun so'rovlar yuborishi mumkin va server bu so'rovlarni qabul qiladi va javob beradi. Bu usul, mijoz va serverning tarmoqdagi muvofiqligi orqali bog'liq komponentlar orasidagi kuchli aloqani ta'minlaydi. Mijoz-server arxitekturasi, internet tizimlarida, veb-saytlarda, API-larda va boshqa ko'plab tarmoqlarda qo'llaniladi.
Bu arxitekturalar tarmoq tizimlarida ma'lumotlar almashishini, ish-harakat jarayonlarini va xavfsizlikni tashkil etishni tashkil etishga yordam beradi. Har bir arxitektura o'ziga xos imkoniyatlar va cheklovchiliklarga ega bo'lishi mumkin va maqsadga qarab qo'llanilishi kerak.