Toshkent davlat agrar universiteti

3. Jamoani shakllanish bosqichlari. 
Jamoaning vujudga kelish uchun to‘rt bosqich zarur. Jamoaning shakllanish 
bosqichlarida dastlab o‘qituvchi butun guruhga talab qo‘yadi hamda mazkur 
jarayonda jamoa faollarining shakllanishiga alohida e'tibor qaratadi. Navbatdagi 
bosqichda muayyan darajada shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a'zolari 
oldiga ma'lum talablarni qo‘yadi. Uchinchi bosqichda esa jamoa umumiy holda 
jamoaning har a'zosidan muayyan tarzdagi faoliyatni olib borishni talab qiladi. 
So‘nggi (to‘rtinchi) bosqichda esa jamoaning har bir a'zosi o‘z oldiga mustaqil 
ravishda jamoa manfaatlarini ifoda etuvchi talabni qo‘yish layoqatiga ega bo‘ladi. 
Jamoaga qo‘yilayotgan talablar mazmunidagi farq jamoa rivojlanishi bosqichini 
aniqlovchi yorqin tashkiliy ko‘rsatkich sanaladi. Jamoaning amaliy faoliyati 
mazmuni, jamoa a'zolarining jamoa oldidagi javobgarligi, ular o‘rtasidagi ijodiy 
hamkorlik, shuningdek, ularning xulq-atvori axloqiy kamolot darajalarini 
ko‘rsatuvchi muhim belgilar sifatida namoyon bo‘ladi. Jamoani shakllantirishda 
uning hayotini belgilovchi ichki jarayonining mohiyatini inobatga olish zarur. 
Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faolining paydo bo‘lishi ushbu davr 
uchun xarakterli hodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruhning shunday 
a'zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar, o‗qituvchi 
faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Faollar 
o‘qituvchining yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar. Jamoa 
rivojlanishining ikkinchi bosqichi. Ushbu bosqich jamoa faolining o‘qituvchi 
talabini qo‘llab-quvvatlash hamda o‘z navbatida uning o‘zi bu talablarni jamoa 
a'zolari zimmasiga qo‘yishi bilan tafsiflanadi. Endilikda o‘qituvchi jamoada paydo 
bo‘lgan va u bilan bog‘liq muammo, masalalarni yolg‘iz o‘zi hal qilmaydi. Jamoa 
faoli bilan maxsus tarbiyaviy ish olib borish orqali bu ishga uni jalb etadi. Ushbu 
bosqichda jamoa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi, ya'ni, jamoa 
o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tadi. O‘quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda 
murakkablashib borishi mazkur davrining muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi
bosqichda jamoaning muhim ishlarini o‘quvchilar tomonidan mustaqil
rejalashtirilishi, tadbirlarni o‘tkazishga tiyyorgarlik, uni o‘tkazish hamda faoliyat 

---

natijalarini muhokama qilish jamoa faoliyatining ijodiy xususyat kasb etishini 
ko‘rsatuvchi omillar sanaladi. Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a'zolarida motiv 
(raqbat)larning paydo bo‘lishi, ijodiy hamkorlik va o‘zaro yordam 
munosabatlarining tez sur'atlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Jamoada mustaqil 
faoliyatning yuzaga kelshida jamoa faolining roli beqiyosdir. Ammo jamoa 
faolining jamoa a'zolari orasida hurmat qozona olishi, ularga namuna bo‘lishi, o‘z 
burchlarini aniq va puxta bajarishi hamda o‘z mavqelaridan noo‘rin 
foydalanmasliklari juda muhimdir. Bu o‘rinda A.S.Makarenkoning jamoa faoliga 
nisbatan ―jamoa vijdoni‖ deya bergan ta'rifini eslab o‘tish joizdir. Jamoa faoli 
birmuncha imtiyozlar (huquqlar)ga ega bo‘lsada, ayni paytda uning o‘ziga ham 
oshirilgan talablarning qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir. Jamoaning rivojlanishi bu 
bosqichda to‘xtab qolishi mumkin emas, chunki faoliyat ko‘rsatayotgan kuch 
jamoaning bir qismigina xolos. Bordi-yu, jamoaning rivojlanishi ushbu bosqichda 
to‘xtatib qolinsa, jamoa faolining guruhning boshqa a'zolari bilan qarama-qarshi 
qo‘yish xavfli tug‘ilishi mumkin. Bu bosqichda jamoaning barcha a'zolarining 
alohida faollik ko‘rsatishga erishishlari zarur sanaladi. Jamoa rivojlanishining 
uchinchi bosqichi. Jamoa faliyatida bu bosqich anchagina sermahsul hisoblanadi. 
A.S.Makarenkoning aniqlashiga ko‘ra, bu davrda butun jamoa ―ayrim o‘zini 
chetga olib qoluvchi, injiq shaxs‖larga talab qo‘ya boshlaydi. Jamoa ishiga ushbu 
bosqichda faqat faolgina emas, balki uning butun a'zolari qiziqadi. Jamoa 
hayotidagi uchinchi bosqich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan ifodalanadi. O‘qituvchi 
mazkur yo‘nalishda maqsadga muvofiq va izchil ish olib borgan sharoitdagina 
ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu maqsadda u yoki bu tadbir 
rejasi, jamoaning birgalikdagi faoliyati va uning a'zolari xatti-harakati jamoa bo‘lib 
muhokama qilinadi, turli mavzularda suhbatlar va ma'ruzalar uyushtiriladi, 
o‘quvchilar o‘rtasida samarali axborot vositalari yordamida ijtimoiy-g‘oyaviy, 
axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiy va hokazo bilimlarning targ‘iboti 
tashkil etiladi. O‘qituvchi jamoa a'zolarining birgalikdagi faoliyatini tashkil etar 
ekan, jamoa a'zolarining ijodiy tajribasiga hissa qo‘shish imkonini beradigan 
o‘zaro munosabatlarini shakllantirishga ta'sir ko‘rsatadigan shakl va metodlardan 

---

foydalanadi. Jamoaning har bir a'zosida, ijtimoiy ahamiyatli faoliyatni maqsadga 
muvofiq ravishda tashkil etish ko‘nikmasini hosil qila olishi jamoa a'zolari orasida 
barqaror insoniy munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi. Jamoada 
barqaror insoniy munosabatlarning yuzaga kelishining sababi — uning a'zolarini 
ijobiy, madaniy-ma'rifiy mazmunga ega bo‘lgan ishlarni tashkil etishda faol 
ishtirok etishlaridir. Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichda ko‘rsatib o‘tilgan 
xususiyatlar shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda jamoa faoligina emas, balki 
jamoaning har bir a'zosi bir-birlariga nisbatan axloqiy mazmundagi talablarni 
qo‘ya boshlaydilar. Jamoa rivojlanishining to‘rtinchi bosqichi. Bu bosqich uning 
barcha a'zolari jamoa oldida turgan vazifalar asosida o‘z-o‘zlariga talablar qo‘ya 
olishlari bilan tavsiflanadi. Shuni aytish joizki, har bir bosqich jamoa a'zolarining 
o‘ziga nisbatan muayyan talab qo‘yishi bilan tavsiflanadi, ammo qo‘yilgan har bir 
talab o‘ziga xos yo‘nalishi (masalan o‘yindan umuminsoniyat baxti yo‘lida 
kurashishiga intilish o‘rtasidagi farq) bilan ajralib turadi. To‘rtinchi bosqich jamoa 
a'zolarining o‘ziga nisbatan yuksak axloqiy talablar qo‘ya olishlari bilan 
ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati mazmuni jamoa a'zolarining har biri 
uchun shaxsiy ehtiyojga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini 
tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Biroq bu holat jamoaning muayyan shaxsni 
yanada rivojlantirishdagi roli va o‘rnini pasaytirmaydi. To‘rtinchi bosqichda 
amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va mas'uliyatlidir. Mazkur 
bosqichda jamoa oldiga istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo‘yish uchun 
mutlaqo qulay sharoit yaratiladi. Bugungi kunda o‘qituvchi-olimlar (L.I.Nikova va 
boshqalar) bolalar jamoasining rivojlanish jarayonining mohiyatini tahlil qilar 
ekanlar, uni qo‘yidagi uch bosqichga bo‘ladilar: a) jamoani dastlabki jipslashtirish; 
b) jamoani shakllantirish asosida uning har bir a'zosini individual rivojlantirish; v) 
jamoaning umumiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish. Jamoa hayotida muhim o‘rin 
tutuvchi har bir bosqichni ajratib ko‘rsatish yuqorida bayon etilgan fikrlarga zid 
emas, balki shaxsning rivojlanishida jamoaning etakchi ahamiyatini ta'kidlaydi. 
A.S.Makarenko jamoa a'zolari o‗rtasida yuzaga keluvchi munosabatlarining ichki 
xususiyatlariga katta ahamiyat bergan edi. Pedagog jamoada shakllangan eng 

---

muhim quyidagi belgilarni ajratib ko‘rsatgan edi: 1) major — doimiy tetiklik, 
o‘quvchilarning faoliyat (harakat)ga tayyorliklari; 2) o‘z jamoasining qadriyatlari 
mohiyatini tushunish, uning uchun g‘ururlanish asosida o‘z qadr-qimmatini 
anglash; 3) jamoa a'zolari o‘rtasidagi do‘stona birlik; 4) jamoaning har bir a'zosida 
qaror topgan do‘stona birlik; 5) tarbiyali, ishchan harakatga yo‘llovchi faollik; 6) 
hissiyotni boshqara olish hamda muloqot odobiga amal qilish ko‘nikmasi. Jamoani 
shakllantirishda jamoa a'zolari va ularning faoliyatlariga qo‘yiladigan yagona 
talablar muhim ahamiyat kasb etadi. Yagona talab o‘quvchilarning dars 
jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi, shuningdek, jamoat joylari 
hamda oiladagi xulq-atvor qoidalarni o‘z ichiga oladi. Puxta o‘ylab qo‘yilgan 
talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning 
o‘rnatilishini ta'minlaydi. O‘qituvchilar tomonidan qo‘yilgan talablar quyidagi 
sharoitlarda ijobiy natija beradi: 1. Qo‘yilayotgan talablar o‘quvchi shaxsini 
hurmat qilish tuyg‘usi bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi kerak. 2. Talablar muayyan 
maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni hisobga olgan holda qo‘yilishi lozim. 3. 
Jamoaga nisbatan qo‘yilayotgan talablar aniq bo‘lishi lozim. 4. O‘quvchilarning 
tashqi 
qiyofasi, 
kiyinishi, 
yurish-turishi 
hamda 
muomalasiga 
nisbatan 
qo‘yilayotgan talablar, ularda ma'naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi 
shart. O‘quvchi qo‘yilayotgan talablar hajmi va tizimini bilibgina qolmasdan, talab 
qo‘yish metodikasini ham o‘zlashtira olgan bo‘lishi kerak. O‖quvchilar jamoasiga 
nisbatan talablarni qo‘yish metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan 
tanishtirish, talablarning ahamiyatini tushuntirish, tajriba orttirish hamda 
o‘quvchilar faoliyat, shuningdek, qo‘yilayotgan talablarning bajarilish qolatini 
muntazam suratda nazorat qilib turishdan iborat. O‘quvchilarni talablar bilan 
tanishtirish ko‘pincha umumiy majlislarda amalga oshiriladi, bunda ta'lim 
muassasasining direktori yoki o‘quv ishlari bo‗yicha direktr o‗rinbosari istiqbol 
rejalari va ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar mazmuni bilan o‘uvchilarni 
tanishtiradi. Batafsil tanishtirish ayrim hollarda amalda ko‘rsatish, keyinroq sinflar 
bo‘yicha sinf majlislari yoki maxsus suxbatlarni uyushtirish asosida amalga 
oshiriladi. Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan talablar bilan tanishtirish 

---

mazkur talablar ustida mashq qildirish bilan qo‘shib olib borilishi kerak. Xulq-
atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda ancha murakkab ish. 
O‘quvchilar talablar mohiyatini yaxshi anglashlari mumkin, biroq aksariyat 
hollarda ularga rioya qilmaydilar. Shu bois muntazam ravishda mashq qildirish 
madaniy xulq-atvorni odatga aylantiradi. Talablarning qo‘yilishi jarayonida ularga 
o‘quvchilarning amal qilishi ustidan nazorat o‘rnatish lozim. Nazorat qilib borish 
turli shakllar yordamida amalga oshiriladi, chunonchi, xulq-atvor jurnalini yuritish, 
sinfdagi navbatchilik uchun stendda baholarni qayd etib borish va boshqalar. 
Qo‘yilayotgan talablarning bajarilishi yuzasidan olib borilayotgan nazorat 
muntazam ravishda, izchil olib borilishi va haqqoniy bo‗lishi zarur. Olib borilgan 
nazorat natijalaridan o‘quvchilarni ogoh etib borish maqsadga muvofiq 
hisoblanadi. Jamoani uyushtirish va jipslashtirish unda faol (aktiv)ni tarbiyalash 
bilan chambarchas bog‘liq. har bir o‘qituvchining jamoani shakllantirish borasidagi 
harakti jamoaning tayanch yadrosini tanlashdan boshlanadi. Jamoa faolini 
shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatiga nisbatan ehtiyoji mazmunidan kelib 
chiqadi. Ishonchli, ishchan jamoa faolini yaratish uchun o‘qituvchi o‘quvchilar 
faoliyatini ularning jamoa ishlaridagi ishtiroki, xulq-atvorini kuzatib borishi har bir 
o‘quvchining ijtimoiy faoliyatni tashkil etish layoqatini aniqlash zarur. Jamoa 
faolini shakllantirishda o‘quvchilarning jamoadagi obro‘sini ham inobatga olish 
lozim. Jamoa faoli tarkibini bolalarning o‘zlari, albatta, o‘qituvchi ishtirokida va 
rahbarligida tanlasa maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi jamoa faoli bilan 
maslahatlashish asosida tarbiyaviy faoliyatni tashkil etadi. Jamoa faolining har bir 
a'zosi zimmasiga muayyan vazifani yuklash, ularning ma'lum davrda ana shu 
vazifalar yuzasidan hisobot berib borishlariga erishish maqsadga muvofiq. 
O‘qituvchi aynan faolga oshirilgan talab qo‘yadi. O‘quvchilar jamoasida faol 
rahbarligida o‘z-o‘zini boshqarish jamoa a'zolaridan ayrimlarining boshqasi 
ustidan ustun kelishiga olib kelmasligi kerak. Shu bois o‘qituvchi faolni maqsadga 
muvofiq faoliyat yuritishini nazorat qilib borishi lozim. O‘quvchilar jamoasini 
shakllantirishda an'analar muhim o‘rin tutadi. Jamoa an'analari jamoa a'zolari 
tomonidan birdek qo‘llab-quvvatlanuvchi barqarorlashgan odatlar bo‘lib, ularning 

---

mazmunida munosabatlar xususiyati hamda jamoaning ijtimoiy fikri yorqin 
ifodalanadi. Jamoa an'analari shartli ravishda ikkiga bo‗linadi: a) kundalik faoliyat 
an'analari; b) bayram an'analari. Kundalik faoliyat an'analari o‘quvchilarning
o‘quv faoliyati (o‘zaro yordam turlari), va mehnat faoliyati (ko‘chatlar o‘tkazish, 
hasharlar uyushtirish va boshqalar)ni o‘z ichiga oladi. Bayram an'analariga ijtimoiy 
ahamiyatga ega turli voqea hamda hodisalar bilan bog‘liq sanalar (xususan, ―Alifbe 
bayrami‖, ―Mustaqillik bayrami‖, ―Navro‘z bayrami‖, ―Xotira va qadrlash kuni‖ 
va boshqalar)ni nishonlash maqsadida tashkil etilgan faoliyat kiradi. An'anaviy 
bayramlar o‘quv muassasalarida turlicha o‘tkaziladi. O‖quvchilar an'analar 
mohiyatini anglasalar, ularga nisbatan ongli munosabatda bo‘lsalargina uning ta'sir 
kuchi yuqori bo‘ladi. An'analarning yuzaga kelishida o‘quvchilarning unga 
nisbatan munosabati katta ahamiyatga ega. Maktab rahbariyati va o‘qituvchilar 
o‘quvchilar jamoasiga muayyan sanalarga bag‘ishlab haddan ziyod ortiqcha 
tadbirni uyushtirish talabini qo‘ymasligi zarur. Tadbirlarni tashkil etish va 
o‘tkazishda o‘qituvchilar jamoasi yoki o‘qituvchi tomonidan ushbu jarayonda 
o‘quvchilar jamoasi bilan birgalikda ish olib borish, ularni an'analarni davom 
ettirishga o‘rgatish masalasiga alohida e'tibor qaratishlari pedagogik jihatdan ijobiy 
natijalarni beradi. Yuqorida bildirilgan fikrlardan quyidagi xulosalarga kelish 
mumkin. 1. Jamoa bir necha a'zo (kishi)lardan tashkil topgan muayyan guruh
bo‘lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan umumiy maqsad asosida birlashadi 
hamda mazkur maqsadni amalga oshirish uchun yo‘naltirilgan faoliyatni tashkil 
etadi. 2. Jamoa o‘zida bir necha xususiyat (belgi)larni namoyon etadi. 3. Jamoani 
shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq muddatli, murakkab 
jarayon bo‘lib, u ko‘pchilik tadqiqotchilarning e'tirof etishlariga ko‘ra to‘rt 
bosqichdan iborat bo‘ladi. 4. Jamoani shakllantirish o‘ziga xos metodika asosida 
amalga oshriladi. Ushbu metodika doirasida jamoaga nisbatan talablarning 
qo‘yilishi, jamoa faoli (aktivi)ni tarbiyalash masalasi alohida ahamiyatga egadir. 5. 
Jamoaning mustahkam bo‘lishi, uning a'zolari o‘rtasida o‘zaro yordam hamda 
hamkorlikning qaror topishida jamoa an'analari muhim ahamiyat kasb etadi.

---