Birinchidan, ulardan uchtasi korxonalarning moliyaviy holati tahliliga,
qolganlari korxonalarning iqtisodiy nochorligiga bag‘ishlangan.
Ikkinchidan, ulardan uchtasida bevosita korxonalarning iqtisodiy nochorligini
tahlil qilish ko‘rsatkichlari tizimi ko‘rilgan, tavsiya qilingan.
«Moliyaviy tahlil to‘g‘risida uslubiy tavsiyalarda» korxonalarni iqtisodiy
nochorligini tahlil etish uchun quyidagi ko‘rsatkichlar tavsiya etilgan:
1. Qarzlarni qaytib berishga qodirlik koeffitsienti.
2. Korxonaga tegishli va qarzga olingan mablag‘lar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat.
3. Moliyaviy qaramlik koeffitsienti.
4. O‘z aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsienti.
5. Zaxira va xarajatlarni o‘z manbalari bilan ta’minlanganlik koeffitsienti.
6. Qarzlarni qaytib berishga qodirlikni tiklash koeffitsienti.
7. Korxonaning chaqqonlik koeffitsienti.
8. Mahsulot sotish rentabellik koeffitsienti.
109
9. O‘z kapitalining rentabellik koeffitsienti.
10. Asosiy vositalarni rentabellik koeffitsienti.
11. Permanent kapitalning rentabellik koeffitsienti.
12. Korxona kapitalining umumiy aylanish koeffitsienti.
Ko‘rinib turibdiki, korxonalarning iqtisodiy nochorligini tahlil etish uchun
haddan tashqari keng ko‘rsatkichlar tavsiya etilgan, ulardan bir qismi iqtisodiy
nochorlikka aloqasi bo‘lmagan ko‘rsatkichlardir. Bankrotlik va sanatsiya masalalari
bo‘yicha hukumat komissiyasi tomonidan qabul qilingan «Korxonalarni iqtisodiy
nochorligini aniqlash uchun mezonlar tizimida» korxonalar iqtisodiy nochorligini
tahlil qilish uchun foydalaniladigan ko‘rsatkichlar tizimi qisqartirilgan va ular
quyidagilardan iborat:
1. Qarzlarni qaytib berishga qodirlik koeffitsienti.
2. O‘z va qarzga olingan mablag‘larning o‘zaro nisbati koeffitsienti.
3. Moliyaviy qaramlik koeffitsienti.
4. O‘z aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsienti.
Bu ko‘rsatkichlarning mazmuni hisoblash uslublari va ularni me’yoriy darajalari
ham keltirilgan. «Qishloq xo‘jaligi korxonalarini moliyaviy tahlil qilish uslubiy
tavsiyalarda» va «Qishloq xo‘jaligi korxonalarini iqtisodiy nochor deb tan olishning
vaqtincha tartibi»da nochorlikni tahlil qilish uchun yuqorida ko‘rsatilgan
ko‘rsatkichlar to‘liq qaytarilgan va ulardan tashqari quyidagilar tavsiya etilgan:
1. Mahsulotning rentabellik koeffitsienti:
2. Aktivlarning rentabellik koeffitsienti.
«Korxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini monitoring va tahlil qilish tartibi»da
yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichlardan tashqari yana ikkita ko‘rsatkich tavsiya etilgan:
- ishlab chiqarish kuchlaridan foydalanish koeffitsienti;
- asosiy fondlarni eskirish koeffitsienti.
Yuqorida keltirilgan tavsiyalarni sinchiklab o‘rganish, tahlil qilish bizni
quyidagi xulosalarga olib keldi:
A. Bu me’yoriy-uslubiy materiallarni asosiy vazifasi korxonalarning iqtisodiy
nochorligini aniqlash usulini, uning uchun foydalaniladigan ko‘rsatkichlar tizimini
shakllantirishdan iborat edi. Lekin bu materiallarda korxonalar nochorligiga har xil
qarash ifodalangan va nochorlikni aniqlash uchun har xil ko‘rsatkichlar tizimi tavsiya
etilgan. Tavsiya etilgan ko‘rsatkichlar soni 4 tadan 12 tagacha.
B. Tavsiya etilgan ko‘rsatkichlardan ko‘pchiligi har xil uslubda aniqlanadi.
Masalan: qarzlarni qaytarib berishga qodirlik koeffitsienti.
1) Qishloq xo‘jaligi korxonalarining moliyaviy holatini va iqtisodiy nochorligini
aniqlashga bag‘ishlangan hujjatlarda quyidagicha:
Aylanma aktivlar
—
muddati o‘tgan debitorlik qarzlar
Aylanma aktivlar
—
uzaytirilgan majburiyatlar
2)
Korxonalarning
iqtisodiy
nochorligini
aniqlash
mezonlari
tizimida
quyidagicha:
Aylanma aktivlar
—
Muddati o‘tgan debitorlik qarzlar
Qisqa muddatli majburiyatlar
110
3) Korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini monitoring va tahlil qilish
tartibida quyidagicha:
Aylanma aktivlar
Qisqa muddatli
majburiyatlar
–
Muhlati o‘tgan muddatli
majburiyatlar
–
Iste’molchilardan
olingan, muhlati
o‘tgan avanslar
O‘zlik va qarzga olingan mablag‘lar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat ko‘rsatkichi ham
har xil aniqlanadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan me’yoriy-uslubiy hujjatlarda quyidagicha aniqlash tavsiya
etilgan:
1.
O‘z mablag‘larining manbalari
Qisqa muddatga
olingan qarzlar
–
Muddati uzaytirilgan majburiyatlar
2.
Qisqa muddatga olingan qarzlar
O‘z mablag‘larining manbalari
3.
O‘z mablag‘larining manbalari
Qisqa muddatga olingan qarzlar
Ko‘rinib turibdiki, qarzlarni qaytarib berishga qodirlik koeffitsienti, o‘z
mablag‘lari va qarzga olingan mablag‘larning o‘zaro nisbati koeffitsienti keltirilgan
hujjatlarda har xil mazmunda keltiriladi va shu sababli, bu koeffitsientlar turli usulda
aniqlanadi. Masalan, o‘z mablag‘lari bilan qarzga olingan mablag‘lar o‘rtasidagi
o‘zaro nisbat to‘g‘risida gap ketar ekan, faqat o‘z mablag‘lari bilan qisqa muddatga
olingan qarzlar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat tahlil etiladi, uzoq muddatga olingan qarzlar
nimagadir e’tiborga olinmaydi. Undan tashqari faqat «Korxonalar moliyaviy holati
tahlili to‘g‘risidagi tavsiyalar»da bu koeffitsient qisqa muddatga olingan qarzlarni o‘z
mablag‘larning manbalariga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi, qolgan hujjatlarda esa bu
ko‘rsatkich o‘z mablag‘larining manbalarini qisqa muddatga olingan qarzlarning har
xil shakliga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi.
Yana bir ko‘rsatkich —o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanish koeffitsienti. Bu
ko‘rsatkich ham har xil aniqlangan. Korxonalarning moliyaviy holati tahlili
to‘g‘risidagi uslubiy tavsiyalarda va «Qishloq xo‘jaligi korxonalarining moliyaviy
holatini tahlil qilish to‘g‘risidagi uslubiy tavsiyalar»da bu ko‘rsatkich quyidagicha
aniqlangan;
O‘z mablag‘larining manbalari
— Uzoq muddatli aktivlar
Aylanma aktivlari
«Qishloq xo‘jaligi korxonalarining iqtisodiy nochorligini tan olish tartibi»da va
«Korxonalarni monitoring qilish va moliya xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish tartibi»da
quyidagicha aniqlanish tavsiya etilgan:
O‘z mablag‘larining
manbalari
–
Uzoq muddatga
olingan qarzlar
–
Uzoq muddatli
aktivlar
Aylanma aktivlari
111
Bu yerda o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanish koeffitsienti ham ikki mazmunda
ko‘riladi. Birinchidan, aniqlangan ko‘rsatkichda aylanma aktivlar faqat o‘zlik
mablag‘larining manbalari bilan ta’minlansa, ikkinchidan, aniqlangan ko‘rsatkichda,
unda nimagadir, uzoq muddatga olingan qarz va kreditlar ham e’tiborga olingan.
Bu ko‘rsatkichning nomi ham hujjatlarda har xil berilgan. «Korxonalarning
moliyaviy holatini tahlil qilish uslubiy tavsiyalarda», bu ko‘rsatkichni nomi - zaxira
va xarajatlarni o‘z manbalari bilan ta’minlash koeffitsienti, boshqa hujjatlarda esa bu
ko‘rsatkichning nomi - o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanish koeffitsienti deb
atalgan.
Ma’lumki, zaxira va xarajatlar korxona aylanma mablag‘lari va aylanma
aktivlarining bir qismini tashkil qiladi. Korxonalar esa bugun aylanma mablag‘lari
bilan ta’minlanishi lozim.
1. Yuqorida keltirilgan me’yoriy-uslubiy materiallarda korxonalarning iqtisodiy
nochorligini tan olish ko‘rsatkichlarini me’yoriy darajalarini aniqlash muammosi
bo‘yicha ham bir fikrlik ifoda etilmagan.
Korxonalarda monitoring o‘tkazish va moliyaviy xo‘jalik faoliyati tahlili
to‘g‘risidagi tartibda quyidagicha me’yoriy darajalar tavsiya etilgan:
- qarzlarni qaytarib berishga qodirlik koeffitsienti – 1,0 dan past emas;
- o‘zlik mablag‘lar bilan qarzga olingan mablag‘lar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat —
1 dan kam emas;
- o‘zlik aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanish koeffitsienti – 0,3 dan kam emas;
- chaqqonlik koeffitsienti – o‘rta tarmoq darajasidan kam emas.
Yuqorida keltirilgan boshqa me’yoriy-uslubiy materiallarda quyidagi me’yoriy
darajalar tavsiya etilgan:
- qarzlarni qaytarib berishga qodirlik koeffitsienti – 2 dan kam emas;
- o‘zlik mablag‘lar bilan qarzga olingan mablag‘lar o‘rtasidagi o‘zaro nisbat —
2 dan kam emas;
- o‘zlik aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanish koeffitsienti — 0,1 dan kam
emas;
- chaqqonlik koeffitsienti — 0,5 dan kam emas.
Bu hujjatlarda berilgan tavsiyalar, o‘zlik aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanish
koeffitsientidan boshqa ko‘rsatkichlar, bir-biridan tubdan farq qiladi.
2. Iqtisodiy nuqtai nazardan iqtisodiy nochorlikka uchragan korxonalar har xil
nochorlik darajasida bo‘lishi mumkin.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarini moliyaviy tahlili to‘g‘risidagi uslubiy
tavsiyalarda va qishloq xo‘jaligi korxonalarini iqtisodiy nochor deb tan olish
to‘g‘risidagi tartibda iqtisodiy nochorlikka uchragan korxonalar uch guruhga,
korxonalarda monitoring o‘tkazish va ularni moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlili
to‘g‘risidagi tartibda iqtisodiy nochorlikka uchragan korxonalar besh guruhga
bo‘linadi.
Bu holat korxonalarni iqtisodiy nochorligi tan olingandan keyin, ularni xayot-
mamotini aniqlashni murakkablashtiradi.
Fikrimizcha iqtisodiy nochorlikka uchragan korxona va tashkilotlar ikki guruhga
bo‘linishi lozim. Ya’ni:
112
- sanatsiyaga o‘tkaziladigan korxonalar;
- bankrot, sindi deb e’lon qilinadigan korxonalar.
Shunday qilib, korxonalarni bankrotligi va sanatsiyaga o‘tkazish masalalari
bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi hukumat komissiyasi, O‘zbekiston Respublikasi
mol-mulk Davlat Qo‘mitasi huzurida korxonalarni iqtisodiy nochorligi masalalari
bo‘limi tomonidan tayyorlangan, qabul qilingan bir qancha me’yoriy-uslubiy
hujjatlarga qaramasdan korxonalarni iqtisodiy nochorligini aniqlash bo‘yicha hali
respublikada asoslangan, kelishilgan, yagona uslubiyat shakllangani yo‘q.
Lekin bunday uslubiyatni shakllantirish ob’yektiv zaruratdir. Chunki bozor
munosabatlari davrida korxonalarni bankrotga uchrashi, sinishi tabiiy hol, bunday
hodisalar eng rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda ham mavjud. Bu borada
O‘zbekiston Respublikasi to‘g‘risida gap borar ekan, 1995-1998 yillarda respublikada
700 dan oshiq korxonalar va tashkilotlar bankrot deb e’lon qilingan, ulardan 346 tasi
tugatilgan. 1999 yili bankrot deb e’lon qilingan korxonalar va tashkilotlarni soni 969
tani tashkil etdi. 1999 yil 1 yanvargacha 538 korxona va tashkilotlar sanatsiya qilindi,
ulardan 400 tasi amalga oshirilgan tadbirlar natijasida o‘zlarining moliyaviy holatini
yaxshiladilar.
Korxonalarni iqtisodiy nochorligini tan olish, ularni sanatsiyaga o‘tkazish,
bankrot deb e’lon qilish - mas’uliyatli, har tomonlama murakkab muammo, chunki bu
korxona va tashkilotlarning, qolaversa, ularning mehnatkash jamoalarining kelgusi
hayot-mamotidir.
Demak, korxonalarning iqtisodiy nochorligini tan olish, ularni sanatsiyaga
o‘tkazish, bankrot deb e’lon qilish, bu muammoni har tomonlama asoslangan
ravishda yechishni talab etadi. Buning uchun korxonalarni iqtisodiy nochorligini tan
olish usulini har tomonlama asoslash va shakllantirish lozim. Fikrimizcha bu usul
quyidagi tamoyillarga asoslangan bo‘lishi lozim:
- korxona va tashkilotlarni iqtisodiy nochorligini aniqlash ko‘rsatkichlari
bankrot deb e’lon qilinadigan, sanatsiyaga o‘tkaziladigan korxona va tashkilotlarga
alohida tasdiqlanishi lozim;
- buni e’tiborga olib, iqtisodiy nochor deb tan olingan korxona va tashkilotlar
ikki guruhga bo‘linishi lozim: bankrot deb e’lon qilinadigan, sanatsiyaga
o‘tkaziladigan;
- korxona va tashkilotlarni iqtisodiy nochorligi bilan shug‘ullanuvchi hukumat
komissiyasi va mol-mulk qo‘mita uchun yagona usul shakllanishi lozim va ular
iqtisodiy nochor korxonalar masalalarini qurishda bir xil kriteriyaga asoslanishi
kerak.
- iqtisodiy nochor deb tan olingan korxona va tashkilotlarni qarzlarni qaytarib
berishga qodir emas, deb qabul qilinishi lozim.
Yuqorida ko‘rilgan tamoyillar hamda korxona va tashkilotlarni iqtisodiy
nochorligi bilan shug‘ullanishni takomillashtirish maqsadida, fikrimizcha, iqtisodiy
nochorlikni aniqlash uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalanishni maqsadga
muvofiq deb hisoblaymiz:
Dostları ilə paylaş: |