14-jadval
Korxona umumiy xarajatlarining dinamik o‘zgarishi (ming so‘m)
Ko‘rsatkichlar
Joriy davr
O‘tgan
davr
Dinamika, %
Hamma xarajatlar,
shu jumladan:
23500
23600
120,8
Ishlab
chiqarilgan
mahsulotning
ishlab
chiqarish tannarxi
21400
17500
122,3
Davr xarajatlari
5700
5300
107,5
Molyayaviy faoliyat xarajatlari
1200
500
240,0
Favqulodda xarajatlar
200
300
33,3
Jadval ma’lumotlari korxona umumiy xarajatlarini o‘zgarishi bilan birga
korxonaning bozor munosabatlari davrida moliyaviy aloqalarini ham tahlil qilish
imkoniyatlarini beradi. Ko‘rinib turibdiki, moliyaviy faoliyatni olib borish uchun
korxona xarajatlari joriy yillarda 2,4 marta ko‘paygan, Demak, korxonada moliyaviy
65
operatsiyalarni amalga oshirish yaxshi rivojlanayapti.
Korxonalarning umumiy xarajatlari tahlili ularda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar xajmining o‘zgarishi bilan bog‘langan holda o‘tkazilishi lozim. Buning
uchun har bir so‘mlik tovar mahsuloti ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlar
ko‘rsatkichlari tahlil qilinishi kerak.
Endi, 5-E davlat statistika hisoboti ma’lumotlaridan foydalanib, korxona
xarajatlarining tarkibiy o‘zgarishi tahlil etiladi.
15-jadval
Korxona xarajatlari tarkibi
Ko‘rsatkichlar
Ming so‘m
Xarajatlar
tarkibi,
foiz
joriy
davr
o‘tgan
davr
joriy
davr
o‘tgan
davr
Jami xarajatlar shu jumladan:
28500
23600
100,0
100,0
1. Ishlab chiqarilgan mahsulotning ishlab chiqarish
tannarxi
undan:
21400
17500
75,0
74,2
Moddiy xarajatlar
5500
5000
30,4
28,6
Ishlab chiqarish qabilidagi ish haqi to‘lov xarajatlari
9000
8000
40,1
45,7
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi 5400
4000
25,2
22,9
Ishlab chiqarishning boshqa xarajatlari
500
500
2,3
2,3
2. Davr xarajatlari
undan:
5700
5300
20,0
22,5
Boshqaruv xodimlariga ish haqi to‘lash
xarajatlari
600
500
10,4
3,4
Asosiy
ma’muriy
vositalarga
amortizatsiya
ajratmalari
1000
900
18,0
17,0
Boshqaruv xodimlarining xizmat
sarfi xarajatlari
100
80
1,8
1,6
Ishlab
chiqarishni
o‘zlashtirish
va
rivojlantirish
xarajatlari
_
_
_
Bank xizmatlariga to‘lovlar
400
500
7,4
9,4
Ijtimoiy to‘lovlar
-
-
-
-
Nomoddiy xizmatlar to‘lovi
100
90
1,8
1,7
Budjetga majburiy to‘lovlar, soliq va yig‘imlar
150
330
2,5
6,2
Nobudjet jamg‘armalariga ajratmalar
350
400
6,0
7,5
Mahsulotlarni sotish xarajatlari
3000
2500
52,2
47,2
Boshqa muomala xarajatlari
-
-
-
-
3. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar undan:
1200
500
4,2
2,0
Qaram va uyushmalashtirilgan korxonalarga berilgan
qarzlar bo‘yicha foizlar.
200
100
16,5
20,0
Banklarning kreditlari bo‘yicha to‘lovlar
300
120
25,0
24,0
Erdan foydalanganlik uchun ijara to‘lovi
200
10
16,5
20,0
Qimmatli
qog‘ozlarni
chiqarish
va
tarqatish
xarajatlari
400
130
33,2
26,0
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar
100
50
8,0
10,0
4. Favqulodda zararlar
200
300
0,8
1,3
66
Jadval ma’lumotlariga binoan quyidagi xulosalarga kelishimiz mumkin:
- korxona xarajatlarini asosiy qismini ishlab chiqarish tannarxi tashkil etib,
o‘tgan davrda uning salmog‘i deyarli o‘zgarmagan;
- davr xarajatlarining ko‘pchiligi qo‘shimcha xarajatlar bo‘lib, ularning salmog‘i
umumiy xarajatlar tarkibida 1/5 qismini tashkil etadi. Qo‘shimcha xarajatlarning
salmog‘i 2,5 foizga qisqartirilgan. Demak, korxonada ishlab chiqarishga
boshqaruvchilik qilish takomillashtirilmoqda va natijada qo‘shimcha xarajatlar
qisqarmoqda;
- korxonada moliyaviy faoliyat kuchaytirilyapti, bu faoliyat bilan bog‘liq
bo‘lgan xarajatlar salmog‘i ko‘payyapti va mazkur holat korxonaning moliyaviy
holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda;
- ishlab chiqarish tannarxi tarkibida ish haqi to‘lovlari 40 foizdan oshig‘ini
tashkil etadi. Demak, tannarxni pasaytirishda mehnat xarajatlarini qisqartirishga
ko‘proq e’tibor safarbar etilishi lozim. Bu muammo korxonada yechilyapti, tannarx
tarkibida bu xarajatlar 45,7 foizdan 42,1 foizgacha qisqartirildi.
- mahsulotlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar davr xarajatlarining
deyarli yarmini tashkil etib, ularning salmog‘i 5,3 foizga ko‘tarilgan. Bu holatni
tabiiy deb hisoblasak ham bo‘ladi, chunki bozor munosabatlari shakllanishi davrida
mahsulotlarni sotish muammolari og‘irlashadi, sotish xarajatlari oshib borishiga olib
keladi;
- moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq xarajatlar ham o‘sgan. Ularning ayniqsa
qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘lgan operatsiyalar bo‘yicha salmog‘i ko‘tarilgan.
Demak, korxonaning moliya bozoridagi faolligi oshib bormoqda.
Yuqorida to‘rt guruh xarajatlar bo‘yicha ularning tarkibiy o‘zgarishi ko‘rib
chiqildi. 5-E statistika hisobotidan foydalanib, korxona xarajatlari elementlari va
moddalari bo‘yicha ham ularning tarkibiy o‘zgarishini tahlil qilishimiz mumkin.
Lekin bu xarajatlar to‘g‘risidagi Nizomda, statistika hisobotida korxona
xarajatlarining elementlari va moddalari bo‘yicha aniq tasnifi keltirilmagan. Bu holat
tannarxni tahlil qilishni og‘irlashtiradi.
Xarajatlar to‘g‘risidagi Nizomga va 5-E statistika hisobotiga asoslanib, korxona
xarajatlarining elementlari va moddalari bo‘yicha quyidagi tasniflarni, turkumlashni
tavsiya etish mumkin.
Korxona xarajatlarining elementlari bo‘yicha tasnifi:
1. Xomashyo va materiallar.
a) Xomashyo va asosiy materiallar.
b) Yoqilg‘i va energiya.
v) Tabiiy xom ashyo.
g) Boshqa material xarajatlar.
2. Korxona xodimlarining ish haqi to‘lovlari.
a) Ishlab chiqarish qabilidagi ish haqi to‘lovlari.
b) Ishlab chiqarish xodimlari bo‘yicha ijtimoiy chegirmalar.
v) Ishlab chiqarish xodimlari bo‘yicha operatsiya xarajatlari.
g) Boshqaruv xodimlarga ish xaqi to‘lovlari.
d) Boshqaruv xodimlari bo‘yicha ijtimoiy chegirmalar.
e) Boshqaruv xodimlari bo‘yicha operatsiya xarajatlari.
67
3. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amartizatsiyasi.
a) Asosiy vositalar va ishlab chiqarish qabilidagi nomoddiy aktivlarning
amartizatsiyasi.
b) Ishlab chiqarish qabilida bo‘lmagan asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlarning amartizatsiyasi.
4. Boshqa xarajatlar.
a) Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.
b) Favqulodda xarajatlar.
v) Boshqa moddiy va mehnat xarajatlari.
Bu tasnif ma’lumotlaridan foylalanib, korxona xarajatlarining alohida
elementlari va ularning tarkibiy o‘zgarishini tahlil qilish bilan birga korxonalar
faoliyatidagi moddiy sig‘imni, xomashyo sig‘imini, energiya va yoqilg‘i sig‘imini,
fond sig‘imini, mahsulot sig‘imini tahlil qilishimiz mumkin.
5. Korxona xarajatlarining moddalari bo‘yicha tasnifi:
a) Xomashyo va asosiy materiallar.
b) Ishlab chiqarish qabilidagi ish haqi.
v) Ishlab-chiqarish xodimlari bo‘yicha ijtimoiy chegirmalar.
g) Ishlab chiqarish xodimlari bo‘yicha operatsiya xarajatlari.
d) Ishlab chiqarish qabilidagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning
amartizatsiyasi.
6. Sex xarajatlari.
a) Moddiy xarajatlar.
b) sex ma’muriy asosiy vositalar amartizatsiyasi.
v) sex ma’muriy xodimlari ish haqi.
g) sex ma’muriy xodimlari ish haqi bo‘yicha ijtimoiy chigirmalar.
d) Ma’muriy xodimlar bo‘yicha operatsiya xarajatlari.
e) Boshqa sex xarajatlari.
7. Umumzavod xarajatlari.
a) Moddiy xarajatlar.
b) Umumzavod ma’muriy asosiy vositalar amartizatsiyasi.
v) Umumzavod ma’muriy xodimlari ish haqi.
g) Umumzavod ma’muriy xodimlari ish haqi bo‘yicha ijtimoiy chigirmalar.
d) Umumzavod ma’muriy xodimlari bo‘yicha operatsiya xarajatlari.
e) Boshqa umumzavod xarajatlari.
Ma’lumki, xarajatlar elementlari bo‘yicha yalpi mahsulot tannarxi, xarajatlar
moddalari bo‘yicha tovar mahsuloti tannarxi aniqlanadi. Xarajatlar moddalari
ma’lumotlariga binoan korxonaning ishlab chiqarish (p.p. 1-5) va noishlab chiqarish
(p.p. 6-7) xarajatlarini yoki asosiy va qo‘shimcha xarajatlarning tarkibini, ular
o‘rtasidagi nisbatni tahlil etish mumkin.
Ko‘rinib turibdiki, qabul qilingan Nizom xalqaro standartlarga javob bersada,
tannarx ko‘rsatkichlarini tahlil qilishni birmuncha murakkablashtiryapti. Nizom
asosida tasdiqlangan moliyaviy hisobotlar, tavsiya etilgan tasniflar ma’lumotlaridan
foydalanib, tannarxni tahlil qilish quyidagi yo‘nalishlarda o‘tkazilishi mumkin:
- korxonalar xarajatlari tarkibini tahlil qilish;
- tannarx ko‘rsatkichlari darajasini va dinamikasini tahlil qilish;
68
- mahsulotlar tannarxiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni tahlil qilish.
Ma’lumki, fan-texnikaning rivojlanishi, ishlab chiqarishni takomillashtirish
natijasida ishlab chiqilgan mahsulotning tannarxi tarkibida asosiy xarajatlarning
salmog‘i oshib, qo‘shimcha xarajatlarning salmog‘a pasayib borishi lozim. Nizomda
korxona xarajatlari asosiy va qo‘shimcha xarajatlarga turkumlashtirilmagan bo‘lsada,
ularning o‘zgarishini tahlil qilish zarur. «Qushimcha xarajatlar», «Davr xarajatlari»
tarkibida bo‘lsada, ularni kamaytirish vazifasi mavjudir, Demak, bu tahlil etilishi
kerak.
Xarajatlar tarkibini tahlil qilish tannarxining alohida ko‘rsatkichlari tahlil bilan
birgalikda o‘tkazilishi lozim. Bu ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlarning
tannarxi ko‘rsatkichlari hamda har bir so‘mlik tovar mahsulot ishlab chiqarish uchun
ketgan xarajatlardir.
Tannarx ko‘rsatkichlari tarkibida asosiy ko‘rsatkich har bir so‘mlik tovar
mahsulotiga ketgan xarajatlar hisoblanadi va bu ko‘rsatkich tovar mahsulotining
tannarxini tovar mahsulotining ulgurji narxda olingan hajmiga bo‘lish yo‘li bilan
aniqlanadi.
Tovar mahsulotining hajmi ulgurji narxda aniqlaganda qo‘shilgan qiymatga
solinadigan soliq va aktsiz soliqlar hisobidan chiqarib tashlanadi. Tahlil qilinayotgan
korxonamiz bo‘yicha tannarx ko‘rsatkichlarini ko‘rib chiqamiz.
Dostları ilə paylaş: |