Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti iqtisodiyot fakulteti

Buxoro viloyatidagi ekologik vaziyat va oxirgi
5 yillik gidrometriologik holat
Oʻzbekistonda qishloq xoʻjaligi barqarorligiga yer va suv resurslarining degradatsiyasi tahdid solmoqda. Quruq iqlim sharoiti, transchegaraviy suv resurslari kelib chiqishi va yomonlashgan irrigatsiya infratuzilmasi va institutsional boshqaruvi bilan ikki baravar quruqlikka chiqa olmaydigan O'zbekiston oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash, qishloq xo'jaligi eksportini ko'paytirish va atrof-muhitni barqaror saqlashga intilmoqda. Maqolada qurgʻoqchil Oʻzbekistondagi yer va suv resurslarining shoʻrlanish darajasi va tavsifi Buxoro vohasiga eʼtibor qaratilib, uni yaxshilash boʻyicha boshqaruv strategiyalari koʻrib chiqiladi. Buxoro vohasi Zarafshon daryosining quyi oqimida joylashgan boʻlib, Qiziqum choʻli bilan oʻralgan (1-rasm)
Buxoro vohasi shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga 100 km dan, sharqdan gʻarbga 22 km dan ortiqroqqa choʻzilgan. Vohaning umumiy maydoni 150 ming gektarga yaqin boʻlib, shundan 75% sugʻoriladigan yerlardir (Oʻzbekiston erlari atlasi, 2001). Buxoro vohasining topografik relyefi asta-sekin sharqdan gʻarbga va janubi-gʻarbga qarab Amudaryo tomon pasayib boradi. 1960—70-yillargacha Buxoro vohasida suv taʼminoti barqaror edi. 1970-yillarda vaziyat yuzaga keldi havzaning yuqori qismida suv resurslarining rivojlanishi va paxta ekiladigan maydonlarning koʻpayishi hisobiga oʻzgardi.
Qo'shimcha suv ta'minotini ta'minlash maqsadida Amudaryodan 47 metrga yaqin suvni ko'tarish uchun muhim Amu-Buxoro magistral sug'orish kanali qurildi. Sug'orish kanalining uzunligi qariyb 233 km, o'tkazuvchanligi 112 m/sek.
Oʻzbekistonda soʻnggi 25 yil ichida oʻrtacha va yuqori shoʻrlangan tuproqlar maydoni uch baravar koʻpaydi; Buxoroda o'sish qariyb 44 foizni tashkil etadi. Sho'rlanish tuproqning drenaj sharoitlari bilan chambarchas bog'liq. Masalan, Buxoro gidrogeologiya ekspeditsiyasi mutaxassislarining maʼlumotlariga koʻra, yer osti suvlarining oʻrtacha sathi yer yuzasidan 2,1 m pastda joylashgan. Bu juda muhim daraja bo'lib, unda tuz tuproqning yuqori qatlamlariga ko'tariladi. Ushbu jarayonga qarshi kurashish uchun muhandislik kollektor-drenaj tizimi sovet davrida tashkil etilgan.
Aslida, topilmalar nomuvofiqlikni ko'rsatadi; drenaj-kollektor tarmog'ining tavsiya etilgan uzunligi 75 m/ga atrofida bo'lishi kerak (O'zbekiston sanoat standartlariga muvofiq); Amalda esa Buxoro vohasida drenaj-kollektor tizimining o'rtacha uzunligi atigi 14 m/ga ni tashkil qiladi.
Yillik tuz balansi vohada tashilganidan koʻra koʻproq tuz toʻplanganligini koʻrsatadi; ya'ni aniq tuz to'planishi. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, Buxoro viloyati gidrogeologiya ekspeditsiyasining hisob-kitoblariga koʻra, vohaga taxminan 5-5,5 million tonna tuz (kirish) tashiladi; Drenaj tizimlari esa yiliga 6 million tonna suv chiqaradi (ishlab chiqarish). Agar bunday muvozanat kuzatilgan bo'lsa, drenaj tizimi to'g'ri ishlaydi. Boshqa tomondan, vaziyat butunlay boshqacha. Xususan, Buxoro vohasida tuzlar harakatining asosiy muhiti yer usti emas, balki yer osti suvlari hisoblanadi. Bundan tashqari, shamol ham harakat qiladi katta hajmdagi tuzlar
Suv sifati. Uning xabar berishicha, o'rtacha umumiy suvning atigi 30-40% quyi oqimga quyiladi.

Drenaj suvining umumiy hajmi yiliga 1,8-2,2 km atrofida bo'lishi taxmin qilinmoqda. Buxoro vohasini sugʻoradigan ikkita asosiy suv manbalari Amudaryo va Zarafshon daryolaridir: Harhur toʻsmasida ikki daryo birlashib, umumiy suvning 10-20% Zarafshon daryosidan toʻgʻri keladi. Biz Zarafshon va Amudaryodan olingan suv sifati namunalarini konvergentsiya nuqtasiga yaqin joyda (Harhur toʻsmasi) solishtirdik. Ionlarning ruxsat etilgan maksimal konsentratsiyasi (MPC) O‘zbekistonda 1000 mg/l ni tashkil qiladi.
Zarafshon daryosining suv sifati me'yordan 2 barobar oshadi. Kationlarning ruxsat etilgan maksimal konsentratsiyasi (SO'4) 400 mg/l, kuzatilgani esa 1152 mg/l ni tashkil qiladi. ya'ni uch baravar oshadi. Ionlarning umumiy qattiqligi ham normadan 2 baravar oshadi (7,0). (SO'4) uchun er usti suvlarining ifloslanish indeksi O'zgidromet tasnifi tizimiga ko'ra 100 mg/l bo'lishi tavsiya etiladi. Ichimlik suvi bo'yicha O'zbekiston milliy standarti bo'yicha gigienik me'yor ichimlik suvi bo'yicha 400-500 mg/l qilib belgilangan: O'zbekiston standartlari.
Shunday qilib, bizning tadqiqotimizda chegara 400 mg / L ni tashkil qiladi. Amudaryoning suvi Zarafshonga nisbatan loyqa:
Bundan tashqari, Amuning barcha parametrlari Zarafshon daryosidan yaxshiroq . Misol uchun, umumiy mineralizatsiya 912 mg / L (MPC ning 0,9) darajasi; HCO darajasi standartlarga javob beradi. Suvning qattiqlik indeksi (8,0) Zarafshon daryosidan ikki baravar past. Buxoro vohasidagi umumiy suv resurslarining 80 foizini tashkil etuvchi ozgina minerallashgan Amudaryo suvi yer usti va yer osti suvlarining sifatiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi kerak edi. Biroq, namuna olish natijalari teskari natijalarni ko'rsatadi Biz Buxoro vohasi bo'ylab bir nechta ichimlik manbalaridan namuna oldik.