Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti iqtisodiyot fakulteti inson resurslarini boshqarish

TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT FAKULTETI INSON RESURSLARINI BOSHQARISH
YO’NALISHI 81-GURUH TALABASI
JO’RAYEVA SARVINOZNING RAQAMLI IQTISODIYOT FANIDAN
“TURLI TIZIMLARDA SUN’IY INTELLEKT” MAVZUSIDA
TAYYORLAGAN MUSTAQIL ISHI
TOSHKENT-2022


Mavzu: Turli tizimlarda sun’iy intellekt
Reja:

1. 
   Ta’lim tizimida sun’iy intellektdan foydalanish
   
2. 
   Tibbiyot sohasida sun’iy intellektning o’rni
   
3. 
   Sun’iy intellekt texnologiyalari qaysi sohalarda keng
   

tatbiq etilmoqda?

O’qitishning intellektual tizimi sun’iy intellekt metodlari va vositalarining avtomatlashtirilgan o’qitish sohasida qo’llanishining amaliy natijasi bo’lib, ta’lim tizimlarining yangi avlodi hisoblanadi. Ta’lim jarayonida talabaning bilim ko’nikma va malakalarini shakllantirishning yuqori ko’rsatkichlariga erishish uchun, ixtisoslik fanlari o’qituvchisi uch asosiy tipdagi bilimlardan foydalanadi: o’qitilayotgan ixtisoslik fani bo’yicha bilimlar, o’qitish metodlari to’g’risidagi bilimlar va ta’lim oluvchi haqidagi bilimlar. O’qitishning an’anaviy avtomatlashtirilgan tizimlarida bu bilimlarning ko’pgina qismlari tanlangan o’qitish metodikasiga mos ravishda o’quv fanining alohida bo’limlariga qat’iy ravishda kiritilgan. O’qitishning intellektual tizimida zarur bo’lgan bilimlar ajratib olinadi va sun’iy intellektning turli metodlari va texnologiyalaridan foydalangan holda ko’rsatiladi. O’qitishning intellektual tizimida o’quv materialini taqdim etishda, bu bilimlardan foydalanib va talabaning psixofiziologik va intellektual imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda, eng samarali o’qitish metodlari, usullari va sur’atlarini, fanning mazmuni, hajmi va topshiriqlarning murakkablik darajasini aniqlash va tartibga solish mumkin bo’ladi.

Ixtisoslik fanlarini o’qitishning intellektual tizimi bilimlar bazasi, boshqarish tizimchasi, o’qitish tizimchasi va muloqot tizimchasidan iborat. Ixtisoslik fanlarini o’qitishning intellektual tizimining asosi bo’lib bilimlar bazasi hisoblanadi. Har bir ixtisoslik fani bo’yicha bilimlar bazasi o’z navbatida, o’zaro bog’langan bir necha ma’lumotlar bazasidan iborat bo’ladi va har biri o’qitilayotgan fanning ma’lum bir qismlarini tashkil etadi: «Atamalar va asosiy tushunchalar», «Nazariya», «Amaliy-laboratoriya ishlari», «Mustaqil ishlar».
O’qitish metodlari haqidagi bilimlar «Topshiriqlar» ma’lumotlar bazasida yig’ilib boradi, bu bazada o’quv fanining barcha bo’limlari bo’yicha didaktik materiallar tasniflangan va tartibli tarzda, o’qitish metodlariga mos ravishda namoyon bo’ladi. Ta’lim oluvchi haqidagi bilimlar «O’qitish natijalari» ma’lumotlar bazasida yig’iladi. Bunda har bir talabaning individual kartasi tuzilib, unda o’qitilayotgan fan bo’yicha talaba ega bo’lgan bilimlar darajasi va sifati haqida, uning psixofiziologik rivojlanish xususiyatlari haqidagi ma’lumotlar aks ettiriladi.
Bilimlar bazasini boshqarish tizimchasi yangi bilimlarni kiritish va to’plash uchun mo’ljallangan. Birinchi bosqich tizimni o’rganishdan iborat bo’ladi, ixtisoslik fani bo’yicha barcha bilimlar yangi hisoblanadi va bu bilimlarni yig’ish tizim va ekspert o’rtasidagi muloqot (dialog) jarayonida amalga oshiriladi. Keyingi bosqichlarda yangi bilimlarni izlash avtomatik tarzda amalga oshiriladi: barcha qabul qilinayotgan axborotlar mavjud bo’lgan axborotlar bilan solishtiriladi, mavjud bo’lgan bilimlarga tayangan holda yangi axborotlar saralanadi, tahlil qilinadi va ularning tasnifi bir yoki bir necha variantda taqdim etiladi. Masalan, biror buyumga ishlov berishning yangi usuli topilganda, uni bajarish yo’llari, kerak bo’ladigan asbob-uskunalar va moslamalar, foydalaniladigan materiallar, qo’llaniladigan sohalar haqidagi ma’lumotlar o’rganish uchun taqdim etiladi.
O’qitish tizimchasi aniq maqsadga yo’naltirilgan ta’lim jarayonini tashkil etish va qo’llab-quvvatlashga mo’ljallangan hamda bu tizimcha uch moduldan iborat bo’ladi: o’qitishni boshqarish, topshiriqlarni shakllantirish, natijalarni tahlil qilish. O’qitishning har bir bosqichida, talabaning individual kartasini tahlil qilish natijalariga asoslangan holda o’qitishning maqsadi aniqlanadi, o’qitish vazifalari tanlanadi yoki ishlab chiqiladi. Agar talaba mustaqil ravishda ishlaydigan bo’lsa, uning harakatlari kuzatilib, xatoliklari, duch kelgan qiyinchiliklari qayd qilib boriladi, qachon o’quv jarayoniga aralashish, yordam ko’rsatish, talabaning individual kartasiga o’zgartirishlar kiritish lozimligi aniqlanadi. Yordam talab qilinganda, uni ko’rsatishning optimal shakllari tanlanadi (xatoni ko’rsatish, talabaning o’zi xatolarini tuzatishi yoki bilmaganlarini to’ldirishi uchun informatsion materiallar taklif etish va h.k.). Barcha qarorlar talabaning individual xususiyatlaridan kelib chiqqan holda qabul qilinishi bois, intellektual tizim ta’lim jarayonining talaba uchun optimal tarzda kechishini ta’minlaydi.
Muloqot tizimchasi ilm oluvchi bilan individual tarzda va tarmoq rejimida ishlashda, masofadan turib o’qitish jarayonida o’zaro muloqotni ta’minlash uchun xizmat qiladi. Bu tizim talabaning shaxsini aniqlashga, uning o’qitish tizimchasidan bilimlar bazasidan, ma’lumotlar va o’quv-axborot materiallaridan foydalana olishini ta’minlashga qaratilgan. Talaba va tizim o’rtasidagi muloqot tushunish uchun qulay bo’lgan shakllarda va sodda tilda amalga oshirilishi lozim.
Ixtisoslik fanlarini o’qitishning intellektual tizimini amalga oshirish jarayonining umumiy ko’rinishini quyidagi sxema tarzida ifodalash mumkin: foydalanuvchining shaxsi tasdiqlangandan keyin, uning tizimga kirish huquqi aniqlanadi, o’qitishni boshqarish tizimchasining moduli talabaning individual kartasining holatini tahlil qiladi, navbatdagi o’qitishning maqsadi, metodikasi va vazifalarini belgilaydi. Topshiriqlarini shakllantirish moduli tanlangan metodika va bilimlar bazasi ma’lumotlariga asoslanib, o’qitish vazifasini ishlab chiqadi. Talaba qo’yilgan vazifani bajaradi (nazariy materialni o’rganish, amaliy ishni bajarish, test, savollarga javob yozish va h.k.), bunda tizim bilan muloqot ta’minlanib turiladi, ya’ni talabaning ishi nazorat qilinib, kerak bo’lsa, yordam ko’rsatib turiladi. Natijalarni tahlil qilish moduli yo’l qo’yilgan xatoliklarni, sodir bo’lgan qiyinchiliklarni aniqlaydi va talabaning individual kartasiga o’zgartirishlar kiritadi. Shu bilan o’qitish sikli yakunlanadi va tizim keyingi jarayon uchun tayyorlik holatiga o’tadi. Foydalanuvchining o’zi vazifani aniqlashi mumkin (ekranga nazariy materialning kerakli qismini yoki topshiriqni chiqarish, mavjud bo’lgan lug’atlar va manbalarga murojaat etish, individual kartani ko’rib chiqish va h.k.).
Ixtisoslik fanlarini o’qitishning intellektual tizimi talabaning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda, yopiq tizimda, avtomatlashtirilgan boshqaruv vositasida, mustaqil, individual, jamoaviy va masofaviy shakllarda shaxsning kamolotiga yo’naltirilgan, aniq maqsadlarga qaratilgan ta’lim jarayonini amalga oshirish imkonini beradi.

2. Tibbiyotda sun’iy intellekt Tibbiyotda sun’iy intellekt (SI) tizimini joriy etish – bu jahon sog‘liqni saqlashning muhim zamonaviy trendlaridan biri. SI texnologiyalari jahon sog‘liqni saqlash tizimini tubdan o‘zgartirib, tibbiy diagnostika tizimini butunlay qayta ishlab chiqish, yangi dori- darmonlarni yaratish hamda tibbiy klinikalar uchun xarajatlarni bir vaqtning o‘zida kamaytirish imkonini beradi. Loyihalashtirish Tibbiyotda SIning qo‘llanilish yo‘nalishlari[1]. kasalliklarni prognoz qilish, kasalliklar xavfi yuqori bo‘lgan bemorlarning guruhlarini aniqlash, profilaktik tadbirlarni tashkil etish Ishlab chiqarish shifoxonalarda jarayonlarni avtomatlashtirish va optimallashtirish, diagnostika aniqligini avtomatlashtirish va takomillashtirish Ilgari surish narxni hosil qilishni boshqarish, bemorlar uchun xavfni kamaytirish Xizmat ko‘rsatishni taqdim har bir alohida bemor uchun davolash va dori tarkibini etish moslashtirish, poliklinika yoki kasalxonada bemorning marshrutini qurish uchun virtual yordamchilardan foydalanish. Tibbiyotda sun’iy intellektning afzalliklari Jihozlangan SI asboblari turli sohalarda qo‘llaniluvchi g‘oyalarni taklif etgan holda katta hajmdagi ma’lumotlardan ahamiyatga ega ma’lumotni chiqarib olishi mumkin. Davolash variantlari haqida qimmatli ma’lumotlarni taqdim etish: SI texnologiyalari yordamida shifokorlar tibbiy qaror qabul qilishni qo‘llab-quvvatlash uchun tibbiy adabiyotlarda ma’lumot topishlari mumkin. Foydalanuvchilarning ehtiyojlarini qo‘llab-quvvatlash: shu orqali sog‘liqning holati haqida keng qamrovli ma’lumotlardan foydalanish imkoni hisobiga foydalanuvchilarning xabardorligini oshirishga yordam bergan holda SI qidirish va ma’lumotlarni taqdim qilish imkonini beradi.
Bemor haqidagi ma’lumotlardan qimmatli ma’lumotlarni ajratib olish: SI asboblari strukturali va strukturasiz tibbiy yozuvlarda bemor kasalligining relevant tarixlarini qidirishni ta’minlaydi. O‘xshashliklar va qonuniyatlarni aniqlash: SI tadqiqotchilarga tadqiqotlar va klinik sinovlar uchun bemorlarning dinamik kogortalarini yaratishga yordam berib, qonuniyatlarni aniqlashni soddalashtirishi mumkin
Tibbiyotda qo‘llash Bugungi kunda SI oddiy vazifalarni a’lo tarzda bajarmoqda. Misol uchun, rentgen surati bo‘yicha begona tana yoki patologiya mavjudligini aniqlash, shuningdek, sitologik materialda saraton hujayralarining mavjudligini belgilashga qodir. Turli tibbiy ma’lumotlarni tahlil qilishda SI allaqachon ajoyib natijalarni ko‘rsatmoqda – ultratovush tekshiruvi va MRT bo‘yicha patologiyalarni aniqlash aniqligi 90%dan oshadi. Shunisi qiziqki, hozirda aynan shifokorlarga qaratilgan loyihalarning tobora ko‘proq miqdori ishlab chiqilmoqda

3. 2021 yilning 17 fevral kuni “Sun'iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to'g'risida”gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori qabul qilindi.
Mazkur Qarordan ko'zlangan maqsad — “Raqamli O'zbekiston – 2030” Strategiyasiga muvofiq sun'iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish va ularni mamlakatimizda keng qo'llash, raqamli ma'lumotlardan foydalanish imkoniyatini va ularning yuqori sifatini ta'minlash, ushbu sohada malakali kadrlar tayyorlash uchun qulay shart-sharoitlar yaratishdir.