Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti m. M. Tashxodjayev, M. G. Umarxodjayeva

1.2. Tashkilot madaniyati konsepsiyasi rivojlanishining 
tarixiy bosqichlari 
Korporativ madaniyat konsepsiyasi rivojlanishining quyidagi bos-
qichlarini shartli ravishda ajratib ko‘rsatish mumkin: 
1.
1970-yilgacha bo‘lgan davr, vakillari: M.Sherif, K.Levin, 
K.Ardjiris, D.Mak-Gregor. Xususiyatlari: tashkilot madaniyati 
tushunchasi kiritilmagan, lekin bilvosita yodga olib o‘tilgan.
2.
1970-1980-yy. 
Vakillari: 
P.Terner, 
A.Pettigru, 
K.Gerts. 
Xususiyatlari: «madaniyat» tushunchasi tashkilotga nisbatan foydala-
nilgan, antropologiya atamalari tashkiliy tahlilda qanday qo‘llanishi 
mumkinligi ko‘rsatilgan.
3.
1980-yillardan boshlab. Vakillari: E.Sheyn, T.Dil va A.Kennedi, 
L.Smirchich, Dj. Martin va b. Xususiyatlari: korporativ madaniyat 
konsepsiyasi tashkilot nazariyasi bo‘yicha adabiyotlarda yetakchi 
o‘rinlardan birini mustahkam egallagan.

---

8 
O‘zbekistonda korporativ madaniyat konsepsiyasi taxminan 1992-
yildan dissertatsiya ishlari, monografiyalar (V.A. Spivak), maqolalar 
va h.k. paydo bo‘lganda rivojlana boshladi. 
Korporatsiyalar faoliyatining samaradorligi uchun muhim shart-
lardan biri, boshqa tashkilotlar kabi, korporativ madaniyat orqali bosh-
qariladigan kompaniya missiyasiga erishish uchun xodimlarning sa’y-
harakatlarini birlashtirishdir. 
Har bir korporativ madaniyatning asosiy elementi, global korpo-
ratsiyalarning korporativ madaniyatining asosiy xususiyatlarini aniq-
lash uchun uning asosiy qiymatlarini aniqlashdir. Global kompaniya-
larning shakllanishi globallashuv jarayoni doirasida, ijtimoiy-iqtisodiy 
yoki globallashuv vositasi sifatida qaralishi mumkin. 
Global korporatsiyalarning korporativ madaniyatining qadriyatlari 
korporatsiyalarning korporativ madaniyatining asosiy qadriyatlarini 
aniqlash uchun asos bo‘lgan jamiyatning qadriyatlaridan olingan 
bo‘lib, globallashuvning asosiy qadriyatlarini aniqlashi kerak. 
Globallashuv dunyo bo‘ylab iqtisodiy, siyosiy, madaniy va diniy 
integratsiya va birlashuv jarayonidir. 
Globallashuv belgilari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
‒
yagona madaniy makonni shakllantirish (yagona axborot maydo-
ni, aloqa uchun umumiy til, turli ijtimoiy standartlarni birlashtirish, 
ta’limni rivojlantirish, kundalik hayotni tashkil etish, kiyim-kechak, 
oziqlanish va hokazolarni birlashtirish); 
‒
yagona davlatning shakllanishi (milliy chegaralarni loyqalash, 
Yevropa Ittifoqi (Shengen)ni yaratish, yagona qonunlarni kiritish, ya-
gona valutani joriy qilish (yevro, amero) va boshqalar); 
‒
jahon iqtisodiy makonini shakllantirish (umumiy yondashuvlar, 
kapitalning erkin aylanishi, tovarlar, xizmatlar va h.k.). 
Global kompaniyalari tamoyillari asosida yaratilgan birinchi kom-
paniyalar quyidagilar edi: Gollandiyaning Sharqiy Hindiston kom-
paniyasi (1600), Britaniya East India Company (1602), Hudson’s Bay 
Company (1670). 
Global tashkilotni milliy davlatlarning an’anaviy kompaniyalari 
rivojlanishi oqibatida ko‘rib chiqish noto‘g‘ri, chunki global kompa-
niya hech qanday millat, farq, chegara, noyoblik mavjud bo‘lmagan 
butunlay boshqacha boshqaruv tizimining elementidir. Milliy kompa-
niyalar, TMK yoki ko‘p millatli kompaniyalarga tatbiq etiladigan me-

---

9 
zonlar global kompaniyalar uchun qo‘llanilmaydi, shuning uchun 
milliy va transmilliy kompaniyalarning an’anaviy belgilari global 
kompaniya belgisi bo‘lishi mumkin emas. 
Odatda, quyidagi TMK mezonlari ajratiladi: 
‒
faoliyat geografiyasi (kompaniya faoliyat yuritayotgan mamla-
katlar soni odatda, ikki yoki undan ortiq); 
‒
ko‘p millatli xodimlar aksiyalarning kamida 25%ga egalik qilishi 
yoki korxonalarni nazorat qilish; 
‒
kompaniyaning hajmi (aylanma mablag‘lar, aktivlar, foyda). 
Global korporatsiya global jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy insti-
tutidir (ijtimoiy vazifalar iqtisodiy jihatdan ustundir) va shunga muvo-
fiq global kompaniya korporativ madaniyatining asosiy elementlari 
global insonparvarlik qadriyatlaridan kelib chiqadi. 
Ko‘p millatli kompaniyalarning (KMK) boshqaruv usullari bo‘yi-
cha tasnifi: 
‒
etnotsentrik; 
‒
ko‘pburchakli; 
‒
mintaqaviy; 
‒
geosentrik.
Ko‘p millatli kompaniyalarni madaniyat prizmasidan tasniflash. 
Agar xalqaro biznes tashkilotlarga madaniy xilma-xillik nuqtai nazari-
dan qaralsa, unda ularni uchta guruhga ajratish mumkin: 
‒
monolit; 
‒
pluralistic; 
‒
ko‘p madaniyatli. 
Ko‘p millatli tashkilotlar pluralistik tashkilotlar singari madaniy 
yakdillikka ega emaslar, ammo farqli o‘laroq, madaniy xilma-xillikni 
qadrlashadi va firma salohiyati oshirishini ta’kidlashadi. Ko‘p madani-
yatli tashkilotni boshqarishda sinergetik yondashuv qo‘llaniladi. Bun-
day kompaniyalar Inter–guruh mojaro minimallashtirish uchun, barcha 
tadbirlarda faol ishtirok etish, zarar yetkazmagan va kamsitish yo‘qligi 
barcha darajalarida ishlash uchun mahalliy xodimlarni jalb etish bilan 
ifodalanadi. Bunday kompaniyalarning misollari Shvetsiyada tashkil 
etilgan Asca–Brown Boveri (ABB) xalqaro kompaniyasi; Jamont, 
Evropada faoliyat yurituvchi Jeyms River korporatsiyasining filiallari 
va boshqalarni misol qilish.