Korxona pul daromadlaridan mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish uchun qilingan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda deb yuritiladi.Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Bizning misolimizdagi korxonada «A» mahsuloti 100 mln.so‘m bo‘lib, uni ishlab chiqarishning bir oylik xarajatlari 60 mln. so‘mni tashkil etgan bo‘lsin. U holda, korxonaning bir oylik foydasi 40 mln. so‘m (100 mln. – 60 mln.) ga teng bo‘ladi.
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan o‘tadi: birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi mahsulotning yaratilish chog‘ida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan mahsulot tarkibidagi qo‘shimcha mahsulot foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon bo‘lmaydi;
ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo‘shimcha
mahsulot tovarlarni sotilgandan so‘ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko‘rinishida to‘liq namoyon bo‘ladi. Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo‘shimcha mahsulot esa foydaga aylanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, foydaning asosiy va haqiqiy manbai ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida yaratilgan qo‘shimcha mahsulotdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga ko‘ra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori bo‘lgan taqdirda foyda oladilar. Demak, ishlab chiqaruvchi foydasi (Fich) – bu mahsulot tannarxi (T) va ulgurji narxi (Nu) o‘rtasidagi farqdan iborat: Fich Nu Т .
Bundan ko‘rinadi-ki, mahsulot birligidan olinadigan foyda ikkita asosiy omilga bog‘liq bo‘ladi: 1) mahsulot tannarxi darajasi; 2) ulgurji narxlar darajasi.
Tannarx – bu mahsulotning har bir birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Yana bir bor eslatamiz, biz berayotgan bu tushunchada tannarx tarkibiga sun’iy ravishda kiritiladigan soliqlar, foizlar va boshqa to‘lovlar kirmaydi. Mahsulot tannarxini xarajatlarning asosiy turkumlari bo‘yicha hisoblash mumkin.
Misolimizdagi «A» mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxini hisoblab chiqamiz (11.2-jadval).
