Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
SH.SHODMONOV
IQTISODIYOT NAZARIYASI
DARSLIK
TOSHKENT-2020
Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: «______________» nashriyoti, 2020. 788 bet.
«Iqtisodiyot nazariyasi» fani bo‘yicha tayyorlangan mazkur darslik 2002 yilda chop etilgan o‘quv qo‘llanma va 2005, 2010, 2017 yillarda chop etilgan darslikning qayta ishlangan va to‘ldirilgan nashri hisoblanadi. Ushbu darslikni tayyorlashda O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni va oliy o‘quv yurtlarida bakalavrlar tayyorlash yangi davlat andozasi talablari hisobga olingan. Undagi mavzular mazmunini yoritishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari, ma’ruzalari, mamlakatimizda qabul qilingan qonunlar, ayniqsa keyingi vaqtlarda qabul qilingan qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlardan keng foydalanilgan. Mamlakatimizda va xorijda nashr etilgan qator darslik va o‘quv qo‘llanmalarning qisqacha tahlili berilgan, ulardagi ijobiy tomonlardan foydalanilgan va ba’zi bir munozarali jihatlar esa tanqidiy ravishda o‘rganilib, mualliflarning shaxsiy yondashuvlari bayon etilgan.
Darslik bir-biri bilan mantiqan bog‘langan to‘rt qismdan iborat bo‘lib, ularda iqtisodiyotning umumiy asoslari, bozor iqtisodiyoti, makroiqtisodiyot va jahon xo‘jaligiga oid mavzular o‘rin olgan. Ayniqsa, hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyotining qonun-qoidalariga, moliya, kredit, bank va pul tizimining roliga katta e’tibor berilgan.
Ushbu darslikni tayyorlashda “Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash jarayonida xarajatlar miqdorini kamaytirish, tarkibini takomillashtirishning fundamental (nazariy) asoslarini ishlab chiqish” mavzusidagi OT-F1-155 – raqamli fundamental loyiha bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot natijalaridan foydalanilgan. Darslikning 20-bobini tayyorlashda TDIU dotsеnti B.E.Mamaraximovning iqtisodiyot fanlari doktori (DSc) dissеrtatsiyasi ishi tadqiqot natijalaridan foydalanildi.
Darslik bakalavriatning barcha ta’lim yo‘nalishlaridagi talabalar uchun mo‘ljallangan.
Taqrizchilar: akad. S. G‘ulomov
prof. D. Rasulova
dots. B. Xajiyev
KIRISH
Mamlakatimizda keyingi yillarda taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo‘yildi. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, modernizatsiya, tarkibiy o‘zgarish va diversifikatsiya natijasida yangidan-yangi zamonaviy tarmoqlar va ishlab chiqarish quvvatlari, yangi energiya manbalari, turli xil infratuzilmalar, yo‘llar, transport vositalari ishga tushirilmoqda. Milliy valyutamizni erkin konvertatsiya qilishga kirishildi. Bu o‘zgarishlar va xalqimizning fidokorona mehnati natijasida yaratilayotgan mahsulot va
ko‘rsatilayotgan xizmat turlari hajmi ko‘payib, sifati tubdan yaxshilanib borishiga, aholi daromadlari va turmush darajasining keskin o‘sishi, ularning ijtimoiyiqtisodiy faolligi ertangi kunga bo‘lgan ishonchining tobora oshib borishiga olib kelmoqda.
Ayni paytda, mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida va boshqa qator majlislarda so‘zlagan nutqlari va qilgan ma’ruzalaridan, qabul qilingan yangi farmonlar va qarorlardan hamda Oliy
Majlisga murojaatnomasidan, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan strategik vazifalardan bizga shu narsa ma’lum bo‘lib turibdiki, mamlakatimizda erishilgan ulkan yutuqlar bilan bir qatorda o‘z echimini topmagan murakkab muammolar, hal qilinishi lozim bo‘lgan o‘ta dolzarb va qiyin vazifalar juda ko‘p ekan.
Mamlakatimiz prezidenti takidlaganidek, “oldimizda uzoq va mashaqqatli yo‘l turibdi. Barchamiz jipslashib, tinimsiz o‘qib-o‘rgansak, ishimizni mukammal va unumli bajarsak, zamonaviy bilimlarni egallab, o‘zimizni ayamasdan oldinga intilsak, albatta, hayotimiz va jamiyatimiz o‘zgaradi”¹.
Bugungi kunda dunyoning turli mintaqalarida sodir bo‘layotgan qaramaqarshiliklarning kuchayib borishi, jahon bozorida vaziyatning tez o‘zgarayotgani dunyoning ko‘plab mamlakatlarida investitsion faollikning susayishi real iqtisodiyotda ishlab chiqarishning o‘sish sur’ati susayishi ro‘y berib, jahon bozorida xarid talabining kamayishi davom etmoqda, ishsizlik darajasi yuqoriligicha qolmoqda, ijtimoiy keskinlik kuchaymoqda. Bundan tashqari mamlakatimizdagi ayrim sohalar, tarmoqlar va kompaniyalarda eksport hajmi kamayib, import hajmi oshib ketishi, ko‘plab kapital mablag‘lar sarflanishiga qaramay ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligining sust o‘sishi fantexnika taraqqiyoti yuz berib, yangi texnika va texnologiyalarning kirib kelishiga qaramay ketgan xarajatlar va mahsulot tannarxi pasayish o‘rniga aksincha, oshishi holati yuz berishi kabi noxush holatlar sodir bo‘lib turibdi. Bu holatlar mamlakatimiz oldida turgan keng ko‘lamli dasturiy maqsad va vazifalar – islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish iqtisodiyotni modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash, tarkibiy o‘zgartirish, xususiy mulk, xususiy tadbirkorlikni kuchaytirish, iqtisodiy rivojlanish yo‘lida g‘ov bo‘lib turgan barcha to‘siq va cheklovlarni bartaraf etish, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha qisqa va uzoq muddatga belgilangan strategik vazifalar va muammolarni hal etish uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etishni talab qiladi.
Mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, hayotning o‘zi va xalqning talablari bizning oldimizga amaliy echimini topish lozim bo‘lgan yangi va yanada murakkab vazifalarni qo‘ymoqda. “O‘zbekistonni rivojlangan mamlakatga aylantirishni maqsad qilib qo‘ygan ekanmiz, bunga faqat jadal islohotlar, ilm-ma’rifat va innovatsiya bilan erisha olamiz” ¹. Hayotning o‘zi oldimizga qo‘ygan ushbu murakkkab muammolarni tezroq hal qilish, ularning echimini izlab topish, milliy istiqlol mafkurasining mazmunini va xususiyatlarini chuqurroq tushunish ko‘p jihatdan kishilarning iqtisodiyot sirlarini, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti munosabatlarining mazmunini, ularning talablari, ziddiyatli va chalkash xususiyatlarini, qonun-qoidalarini, amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, iqtisodiyotni erkinlashtirish, tarkibiy o‘zgartirish, modernizatsiyalash va diversifikatsiyalashning, ilm-fanni rivojlantirib, raqamli iqtisodiyotga o‘tishning maqsadi va mohiyatini chuqurroq bilishlariga bog‘liqdir. “Iqtisodiyot nazariyasi” fani iqtisodiyot tushunchalarini, uning qonunqoidalarini, tejamli xo‘jalik yuritish sirlarini, turli kishilar va xo‘jaliklarning birbirlari bilan manfaatli iqtisodiy aloqada bo‘lib, unumli mehnat qilish, yangi texnika va texnologiyalarni, innovatsion g‘oyalarni qo‘llab, mehnat unumdorligini oshirish yo‘llarini va shakllarini o‘rgatadi.
“Ilm yo‘q joyda qoloqlik, jaholat va albatta to‘g‘ri yo‘ldan adashish bo‘ladi”². Jamiyatda ro‘y beradigan iqtisodiy qonunlarni bilish va ularning amal qilishiga ongli munosabatda bo‘lishda, mamlakatni demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilish jarayonlari mohiyatini tushunib, amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan bilimlarni berishda «Iqtisodiyot nazariyasi» fanining roli beqiyosdir. Bugungi kunda yosh avlodda bunyodkorlik g‘oyalarini shakllantirish, ularning ilmiy dunyoqarashini chuqurlashtirish va kengaytirish, iqtisodiy bilimlarini, madaniyatini oshirish kabi muhim amaliy vazifalarni bajarish orqali mazkur fanning ahamiyati tobora oshib bormoqda.
“Iqtisodiyot nazariyasi” fani mamlakatimizda yashayotgan hamma kishilarning daromadlari, ularning turmush darajasi faqat milliy iqtisodiyot taraqqiyotiga bog‘liqligini, shu yurtda mehnat qilayotgan kishilarning ijodiy mehnati bilan vujudga kelgan milliy mahsulotning ko‘payishi, uning to‘g‘ri taqsimlanishi va foydalanilishi, milliy pul barqarorligi bilan bog‘liqligini ham o‘rgatadi va milliy istiqlol mafkurasining odamlar ongida shakllanishiga, ularning intellektual kamolotga erishuvida muhim rol o‘ynaydi.
Doimiy o‘zgarib turuvchi ichki va tashqi iqtisodiy muhit va uning insonlar, korxonalar, mamlakatlar va butun dunyoga kuchayib boruvchi ta’sirini kuzatib, amalga oshirilishi zarur bo‘lgan xatti-harakatlar va iqtisodiy faoliyat jarayonlarini oldindan sezish va ko‘ra bilish, qisqacha qilib aytganda, iqtisodiy ziyraklik – yuksak ma’naviyatli shaxs fazilatlaridan biri bo‘lib, uni chuqur iqtisodiy bilim va ko‘nikmalarsiz tasavvur etish mumkin emas. Shuningdek, «Iqtisodiyot nazariyasi» fani kishilarning jamiyat iqtisodiy hayotini tashkil etish, unda faol ishtirok etish va yanada rivojlantirish borasida jamiyat va davlat oldidagi javobgarliklari, ya’ni iqtisodiy mas’uliyatlarini tarbiyalashda yetakchi o‘rin egallaydi. Biz qurayotgan erkin, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik fuqarolik jamiyatiga barcha jamiyat a’zolarida iqtisodiy madaniyatlilikni shakllantirish orqali erishishimiz mumkin. Bu esa amaldagi iqtisodiy qonunlar, qoidalar to‘g‘risidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lib, o‘zlashtirilgan bilimlar asosida mehnat va ishlab chiqarish faoliyatlarini tashkil eta olish xususiyatini namoyon etib, uni faqat mazkur fan xizmatlari orqali ta’minlash mumkin.
«Iqtisodiyot nazariyasi» fani faqat bilish bilan cheklanmay, balki iqtisodiy bilim va ko‘nikmalarning turli darajadagi amaliy tatbiqi bilan ham shug‘ullanadi. U davlatning iqtisodiy siyosatini shakllantirish, iqtisodiy islohotlarni samarali amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan nazariy qoida va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishda faol ishtirok etadi.
«Iqtisodiyot nazariyasi» fanining bugungi kundagi ahamiyati yosh avlodda vatan va el-yurt ravnaqi yo‘lida fidokorona mehnat hissini, turli mafkuraviy xurujlarga o‘z fikri bilan qarshi tura olish qobiliyatini tarbiyalash kabi muhim vazifalarni bajarish orqali tobora oshib bormoqda.
«Iqtisodiyot nazariyasi» fanining ahamiyati uning metodologik vazifasi orqali ham namoyon bo‘lib, fanning o‘zi, tahlili va tamoyillari, olingan xulosalar, tadqiq etilayotgan iqtisodiy qonunlar boshqa ijtimoiy va tarmoq fanlari uchun uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi. «Iqtisodiyot nazariyasi» fanini chuqur o‘rganish, uning qoida va tushunchalarini bilish boshqa iqtisodiy fanlarni o‘zlashtirish va yanada rivojlantirishning garovi hisoblanadi.
Lekin hozirgi davrdagi bozor iqtisodiyotining ichki sir-asrorlarini, uning haqiqiy qiyofasini, unda sodir bo‘lib turadigan nomutanosiblik, ishsizlik va inqirozlar kabi nohush voqea va hodisalarning sabablarini sinchiklab o‘rganishga intilayotgan o‘quvchi va talabalarimiz, iqtisodiyotning muammoli tugunlarini echishga harakat qilayotgan rahbar xodimlar, iqtisodchi mutaxassislar, bozor iqtisodiyoti bilan qiziqayotgan keng kitobxonlar ommasi talablariga javob beradigan o‘zbek tilidagi adabiyotlar, qo‘llanmalar, ayniqsa, oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun tayyorlangan darsliklar yetarli emas. Darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari etishmasligi bo‘yicha oliy o‘quv yurtlari va kollejlardagi ahvol o‘rganilib, mamlakatimiz prezidenti Sh.Mirziyoyevning Vazirlar Mahkamasining
2017 yil 14 yanvarda bo‘lib o‘tgan kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida darslik, maxsus va badiiy adabiyotga bo‘lgan real ehtiyojni o‘rganib, turli darsliklarni yaratish, ularni boshqa tillarga tarjima qilish, o‘quv yurtlari, kutubxona va axborotresurs markazlarini ta’minlash bo‘yicha qo‘ygan vazifalaridan¹, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 10 oktabrdagi 816-son qaroriga asosan qabul qilingan “Oliy ta’lim muassasalarini o‘quv adabiyotlari bilan ta’minlash hamda darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarini yangilab borish tartibi to‘g‘risida Nizomi”dan kelib chiqib, “Iqtisodiyot nazariyasi” fani bo‘yicha mazkur darslik qayta tayyorlandi.
Albatta, bu vazifaning uddasidan chiqish oson ish emas. Qo‘yilgan vazifaning murakkabligi shundan iboratki, shu davrgacha dunyodagi hech bir mamlakat iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va harakatlarni uyg‘unlashtirishning bir mexanizmidan butunlay boshqasiga birdaniga o‘tgan emas. Bu uzoq davrni talab qiladigan jarayon bo‘lib, alohida davrni taqozo qiladi. Uning hamma uchun bir xil bo‘lgan o‘lchami va nusxalari ham yo‘q.
Shunday ekan, bozor iqtisodiyoti davrini va mamlakatimizda hozirgi davrda amalga oshirilayotgan tub iqtisodiy islohotlarni, o‘zgaruvchan xo‘jalik tizimini faqat AQSh yoki Yevropa mamlakatlarida mavjud bo‘lgan, ko‘plari bundan 200-
300 yil oldin yozilib, eskirib ketgan, o‘z mamlakatlarida ham inqirozlarning oldini olish, iqtisodiyotni tartibga solish yo‘llarini ko‘rsata olmagan va munozarali bo‘lib, bizning real iqtisodiy hayotimizdan ancha uzoq bo‘lgan nazariyalar asosida iqtisodiyotning rivojlanish yo‘lini yoritib bo‘lmaydi. Shuningdek, bizning iqtisodiy tafakkur tariximizda uzoq vaqt hukmron bo‘lgan, iqtisodiy hodisalarni asosan sinfiy nuqtai nazaridan va sinfiy kurash jihatlaridan olib qaragan, iqtisodiy taraqqiyotning umuminsoniy tomonlarini keyingi o‘ringa surgan eski marksistik yo‘nalishdagi aqida va qoidalarga asoslanib ham bozor xo‘jaligi hamda hozirgi zamon iqtisodiyotida yuz berayotgan jiddiy o‘zgarishlarni va boshqa bir qator voqealar, hodisalar va jarayonlarni tushuntirib bo‘lmaydi.
Mazkur darslikni tayyorlashda AQShda, Yevropa mamlakatlarida, Yaponiya,
Xitoy, Malayziya, Singapur va boshqa qator mamlakatlarda mavjud bo‘lgan adabiyotlardagi g‘oyalar, shuningdek, klassik va hozirgi zamon iqtisodiy nazariyalarining asosiy g‘oyalarini tanqidiy o‘rganib, ularning foydali ratsional mag‘zini olishga harakat qilingan. Shu bilan birga, jahonga mashhur alloma, davlat arbobi sifatida tanilgan o‘tmishdagi vatandoshlarimiz tomonidan ilgari surilgan iqtisodiy g‘oya va fikrlar, qoidalarning asosiy mazmuni darslikka kiritilgan. Bunda u yoki bu guruhning yoki sinfning manfaati emas, birinchi navbatda, umuminsoniy, umumdavlat manfaatlari va qadriyatlar, Vatanimiz iqtisodiy rivoji manfaati asos qilib olingan va unga bir qadar ustuvorlik berilgan.
Darslikda mustaqil rivojlanayotgan Vatanimizning ravnaq topishi, bozor iqtisodiyoti sharoitida yashashimiz, faoliyat ko‘rsatishimiz, iqtisodiy munosabatda bo‘lishimizni hisobga olib, bozor iqtisodiyoti muammolarini, uning sababoqibatlarini, qonun-qoidalarini, tushunchalarini, ularning qay darajada, qanday shaklda amal qilayotganligini batafsilroq yoritishga harakat qilingan. Unda iqtisodiy jarayonlarning faqat yuzaki, ko‘rinib turgan tomonlarigagina emas, shu bilan birga, ularning ichki mohiyati, ziddiyatlari va bog‘lanishlariga, iqtisodiy jarayonlarning sabab va oqibatlariga alohida e’tibor berilgan. Mazkur darslikda O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri va hozirgi davrda respublikamiz iqtisodiy taraqqiyotining muammolari, ayniqsa, qabul qilinayotgan qonunlar, farmonlar va qarorlarda, prezidentimizning ma’ruza va nutqlarida bayon etilgan iqtisodiyotni jadal rivojlantirish tamoyillari, yo‘nalishlari va xususiyatlari ham qamrab olishga harakat qilingan hamda nazariyani amaliyotga yaqinlashtirish maqsadida bozor iqtisodiyotining ko‘pgina umumiy qonun-qoidalari bevosita
O‘zbekiston hayoti misolida yoritilgan.
Darslikni tayyorlashda dialektik, ilmiy asbtraksiya, tahlil va sintez, tarixiylik va mantiqiylikning birligi va boshqa qator ilmiy usullardan foydalanilgan. Bunda, ayniqsa, har bir iqtisodiy voqea, hodisa, jarayon va tushunchalar bir-biriga qaramaqarshi bo‘lgan ikki tomon birligidan iborat deb qaralib, ikki tomonlama yondashuv va tahlil usuli kengroq qo‘llanilgan, shu yo‘l bilan yoritilayotgan masalaning asl mohiyatini tushunish osonlashtirilgan. Asosiy iqtisodiy tushunchalarni soddaroq qilib, oddiy tilda misollar, jadvallar, rasmlar va grafiklar asosida tushuntirishga harakat qilingan.
Ushbu darslik yangi davlat standarti talablari bo‘yicha tuzilgan va Respublika muvofiqlashtirish komissiyasi tomonidan tavsiya etilgan dastur asosida yozilgan. Unda dasturdagi mavzular asosan qamrab olingan, ko‘pgina materiallar imkon darajasida qisqartirib berilgan. Shuning uchun matnda kamchilik va munozarali jihatlar ham bo‘lishi mumkin.
Darslikni tayyorlashda o‘qitishning yangi pedagogik va informatsion texnologiyalar talablari va xususiyatlari hisobga olinib, har bir bobdan keyin xulosalar, asosiy tayanch tushunchalar va atamalar, shuningdek, takrorlash va munozara uchun savollar ham berilgan.
Mazkur darslikning asosiy mazmuni 2000 yilda O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining muvofiqlashtirish komissiyasi tomonidan tavsiya etilib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan nashr qilingan «Iqtisodiyot nazariyasi» ma’ruzalar matni, 2002 yilda nashr qilingan «Iqtisodiyot nazariyasi» o‘quv qo‘llanmasi, 2005 yilda, 2010 yilda va 2017 yilda nashr qilingan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsliklarida bayon etilgan bo‘lib, ko‘pchilikning muhokamasi va mulohazasidan o‘tgan. Ushbu darslikda yuqoridagi kitoblarning asosiy mazmuni saqlanib qolingan holda, keyingi yillarda, ayniqsa, hozirgi davrda mamlakatimiz iqtisodiy hayotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, amalga oshirilayotgan tub iqtisodiy islohotlar, 2017-2021 yillarda
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida belgilangan strategik vazifalar, shuningdek, AQSh, Yevropa mamlakatlari, Rossiya va boshqa xorijiy mamlakatlar hamda mamlakatimizda chop etilgan iqtisodiy adabiyotlardagi muhim deb hisoblangan g‘oyalar kiritilgan.
Shuningdek, ushbu darslikni tayyorlashda “Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash jarayonida xarajatlar miqdorini kamaytirish, tarkibini takomillashtirishning fundamental (nazariy) asoslarini ishlab chiqish” mavzusidagi OT-F1-155 – raqamli fundamental loyiha bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqot natijalaridan foydalanilgan.
Ushbu darslikda iqtisodiy jarayonlar, voqea-hodisalar obyektiv tahlil qilinib, yetarli ilmiy-uslubiy asosda yoritishga harakat qilingan. Ushbu darslik talaba va o‘quvchilarni nazariy va uslubiy bilim bilan qurollantirib, iqtisodiy jarayonlarni bilishga, tafakkur qilishga va mustaqil ravishda tahlil qilishga o‘rgatadi degan umiddamiz.
Iqtisodiyot nazariyasi bo‘yicha mazkur darslik asosan oliy o‘quv yurtlari talabalari va magistrantlari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, shuningdek, undan akademik litsey, kasb-hunar maktablari, kollejlari va umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘quvchilari, katta-ilmiy-xodim-izlanuvchilar hamda iqtisodiyot nazariyasi sohasidagi bilimlarga qiziquvchi barcha kitobxonlar ham foydalanishi mumkin.
Muallif darslikning tuzilishi, mazmuni, muammolarning bayon qilinish tartibi va uslubi bo‘yicha bildirilgan har qanday taklif-mulohazalarni minnatdorchilik bilan qabul qiladi va keyingi o‘quv qo‘llanma, darsliklar tayyorlashda hisobga oladi.