Toshkent davlat iqtisodiyot

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Tovarlarning raqobatdoshligining xalq xo’jaligidagi ahamiyati?
   
2. 
   Tovarlarning asosiy raqobatdoshlik mezonlarini sharxlab bering?
   

Tavsiya etilgan adabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari I.A.Karimov. - T:O’zbekiston, 2009-56 b.
   
2. 
   Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish - davr talabi. Prezident Islom Karimovning 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. “Xalq so’zi”, 2009 yil 14 fevral.
   
3. 
   Karimov I.A. Eng asosiy mezon - xayot xaqiqatini aks ettirish. T.: O’zbekiston, 2009. - 24 b.
   
4. 
   Mirazamov. M.A "Mahsulot sifatini boshqarishning kompleks sistemalari" Toshkent 2001 yil.
   
5. 
   Stunst. Ya "Ekonomika i kachestvo" Toshkent 2003 yil.
   
6. 
   Postushenko. L. L "Standartizastiya i kachestvo produkstii na promishlennogo predpriyatiyax". Kiev 1998 god.
   

10. Sertifikatsiyalash talablari bo’yicha tovarlarni ishlab chiqarishda sifat ko’rsatkichlariga qo’yiladigan talablar

1. 
   Tovarlarni ishlab chiqarishda sifat ko’rsatkichlarini rejalashtirish.
   

2. 
   Tovarlarni sifatini standart usullarda aniqlash.
   

2.10.1 Tovarlarni ishlab chiqarishda sifat ko’rsatkichlarini rejalashtirish

Mahsulotlarni ishlab chiqarilishini rejalashtirish va uni amalga oshirish ishlab chiqarishdagi doimiy ishlar hisoblanadi. Tovarlarni ishlab chiqarilishini rejalashtirishda doimo ishlab chiqarishni va iste’molchilarni talabini o’rganib borishni davlat miqyosida amalga oshirish kerak. Ishlab chiqarish tovarlariga iste’molchilarning talabi bo’lmasa bu tovarlarni yaratish, ularni ishlab chiqarishga tadbiq qilish, yangi tovarlarni sifat ko’rsatkichlarini yaxshilash to’g’risidagi ilmiy, nazorat va ishlab chiqarish tamoyillarini bir vaqtda amalga oshirish kerak bo’ladi. Hozirda mehnat taqsimotida resurslar tanqisligi va ko’p rivojlangan davlatlarda ishlab chiqarish korxonalari yuqori sifat ko’rsatkichlariga ega bo’lganligi dunyo yuqori texnologiyani rivojiga yangi-yangi uskunalarni yaratilishi ishlab chiqarilishi ishlab chiqarilgan tovarlarni raqobatdoshligini oshirishga olib kelmoqda.

Shu borada rivojlangan mamlakatlar zamonaviy uskunalar bilan o’zlarining ishlab chiqarish korxonalarini yangidan ta’min etilishiga, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish potenstialini oshirib bormoqdalar. Hozirgi davrda qo’shma korxonalarni barpo qilinishi iste’mol tovarlarlariga bo’lgan talablarni sifat ko’rsatgichlarini boshqarishga xizmat qilmoqda.
Normativ texnik hujjatlarda mahsulotlarini sifat ko’rsatkichlarni boshqarish deb ishlab chiqarishda texnika texnologiya bilan ta’min etilishi, mahsulotlarni sifat ko’rsatkichlari ishlab chiqarishga kiritishda, ishlab chiqarish davrida ish uskunalarini ekspluatastiya potenstialini ta’min etilishi iste’molchilar talabini doimo qondirishda yuqori ko’rsatkichlarni boshqarish ma’lum tamoyillarga asoslangan. Shuning uchun qilinadigan barcha ishlar va ishlab chiqarishga ta’sir etadigan barcha faktorlar katta rol o’ynaydi.

1. 
   Mahsulotlarni ishlab chiqarishni rejalashtirish (proektlash).
   
2. 
   Mahsulotlarni ishlab chiqarish davri.
   
3. 
   Mahsulotlarni etkazish ya’ni realizastiyalash davri .
   
4. 
   Mahsulotlardan foydalanish ya’ni iste’mol davri.
   

Birinchi davrda ishlab chiqarishga kerak bo’lgan mahsulotlarni rejalashtirish davrida shunga o’xshash mahsulotlarni o’rganish orqali yangi mahsulotlarni sifat ko’rsatkichlarini yuqori darajaga etkazishni ta’minlovchi omillarni o’ylab topish lozim.

Bozor iqtisodiyotininig asosiy qonuni esa talab va taklif bo’lgani uchun har bir ishlab chiqarilgan tovarga iste’molchilarning qo’ygan talabi katta ahamiyatga ega. Shuning uchun bozor sharoitida iste’molchilarni talabi davriga nisbatan ishlab chiqarish korxonalariga doimo yangi taklif beriladi. Shu sababli tovarlarning sifat ko’rsatgichlari doimo yaxshilanib borishligi va ularning bozor sharoitida raqobatdoshligi oshib boradi. Shuning uchun xalq xo’jaligida yangi turdagi segmentlar bunyod etiladi. Ishlab chiqarilayotgan tovarlarning sifatlari yaxshilanib ularga bo’lgan talab ortadi. Shuning uchun bozor sharoitida ishlab chiqarish strukturasi bilan iste’molchilar orasida doimo raqobat sodir bo’ladi. Shuning uchun
bozor sharoitida ishlab chiqarishdagi korxonalarga mahsulotni ishlab chiqarish davrida ularning sifatiga qo’yiladigan talablar doimo o’zgaruvchan bo’ladi. Shuning uchun tayyorlangan mahsulotning sifatini har tomonlama tahlil qilib ularning iqtisodiy barqarorligini chiqarilayotgan mahsulotning miqdori, ularning potenstialiga ya’ni korxona uskunalariga, quvvatiga, xom-ashyo sifatiga bog’lik. Shuning uchun mahsulotlarning sifatini boshqarish yangi assortimentdagi mahsulotlarni yaratish, ishlab chiqarishni rivojlantirishga texnologiyalarni yaratishga asosiy omil bo’ladi.
Mahsulot sifati - uning ma’lum extiyojlarini qondirish uchun yaroqliligini belgilab beradigan xususiyatlar yig’indisidir.
Mahsulot sifati - uning barcha xususiyatlarini emas balki mahsulotning ma’lum ehtiyojlarini qondira olish imkoniyatlari bilan bog’liq xususiyatlarini o’z ichiga oladi.
Mahsulot sifatini boshqarish deganda, mahsulotni ishlab chiqarish, ishlatish va iste’mol qlishda uning sifatining zarur darajasini belgilash, ta’minlash va sifatini muntazam kontrol qilish hamda unga ta’sir qiluvchi shart sharoit va omillarni sobitlik bilan ta’sir ettirish orqali amalga oshiriladi.
Sifat masalasi – xo’jalik faoliyatining hamma jixatlarini qamrab oladi.
Yuqori sifat - bu mehnat va moddiy resurslarni tejash eksport imkoniyatlarini oshirish provad natijasida esa jamiyat ehtiyojlarini yaxshiroq, yanada to’laroq qondirish demakdir. Biz sifat muammosini juda keng ma’noda tushunamiz. Bu muammo xo’jalik faoliyatini hamma sohalarini o’z ichiga oladi.
Yuqori sifat deganda - bu mehnat va moddiy resurslarni tejash eksport imkoniyatlarini oshirish provad natijasbda esa jamiyat ehtiyojlarini yaxshiroq, yanada to’laroq qondirish ma’nosini tushanamiz. Shu boisdan ham boshqarish butun mexanizmini, modiy va nomoddiy rag’batlantirishning butun sistemasi injener va konstruktorlarning kuch g’ayratlarini, ishchilarping mahorati, mahsulot sifatini oshirishga qaratish zarur.
Chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish uchun navbatdagi, butunlay yangi bosqich uchun shart-sharoitlar mavjudligini eslatmoqda.
Mahsulot sifati masalasini hal etish yana shuning uchun murakkab, komleks ya’ni bir vaqtning o’zida ham ilmiy ham texnikaviy, iqtisodiy, sosial muammodir.
Ma’lumki, mahsulot sifati, uning yaratish va iste’mol qilishning barcha bosqichlarida, ilmiy tadqiqot, loiha - konstruktorlik, texnologik va iqtisodiy ish olib borish jarayonida undan foydalanishni ommaviy joriy qilishda shakllanadi.
Mamlakatimizda hamda chet ellarda mahsulot sifatini boshqarishning ba’zi forma va metodlari to’g’risida gapirishdan oldin «Mahsulot sifati» va «Mehnat sifati» tushunchalarini ko’rib chiqaylik.
Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish faoliyati jamiyat ehtiyojlarini so’ndirish uchun zarur bo’lgan moddiy boyliklarni yaratishning uzuliksiz jarayonidan iboratdir, ma’lum ehtiyojlarni qondirish uchun mo’ljallangan xalq xo’jaligi faoliyatining buyumlashgan natijasi sifatida qaraladigan barcha moddiy boyliklar mahsulot deb ataladi. «Mahsulot» tushunchasi umumlashtiruvchi bo’lib, ham tayyor mahsulotlarni o’z ichiga oladi.
Sifat masalasi –xo’jalik faoliyatining hamma jihatlarini qamrab oladi. Yuqori sifat - bu mehnat va moddiy resurslarni tejash, eksport imkoniyatlarini oshirish pirovard natijada esa jamiyat ehtiyojlarini yanada yaxshiroq, qondirish demakdir. Mamlakat olddia turgan xilma-xil iqtisodiy va sosial vazifalarni muvaffaqiyat bilan hal etish uchun mehnat unumdorligini jadal ko’tarishdan, butun ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradarligini keskin oshirishdan boshqa yo’l yo’q.
Sifat va samaradorlikni oshirish faqat texnikaviy va iqtisodiy vazifa bo’lib qolmay, balki sosial idealogik vazifa hamdir. Bu jamiyatni yanada rivojlantirish jarayonida hal qilinib boradi. Har bir ishchi ishlab chiqarishga qanchalik ko’p kuch sarf qilsa mehnat shuncha samarador, Vatanimiz shuncha qudratli bo’ladi. Har bir xodimning, har bir oilaning turmushini yanada yaxshilash uchun, butun xalq faravonligini oshirish uchun shunchalik ko’p imkoniyatlari yuzaga keladi.
Vazifa ishlab chiqishning negizida firmalar mahsuldorligini oshirish, barcha sifat ko’rsatkichlarini yaxshilashga erishishdan iborat.
O’zbekiston bozorlariga xalq iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish zarurligi sababli O’zbekistonda qo’shma korxonalar chet el investorining kirib kelishi ta’min etilmoqda.
Sifat ko’rsatkichlariga mos ravishda, tovar ishlab chiqarish va O’zbekiston tovarlarini dunyo bozoriga olib chiqish, O’zbekistonga ko’proq valyuta tushirish va shu bilan O’zbekistonning rivojini ta’minlashga katta etibor qaratilmoqda.
Yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish bilan resurslardan oqilona foydalanish va ularning tejamini ta’minlaydigan yangi texnika, eng ilg’or texnologiya jarayonlarini ishlab chiqarishga joriy etish rahbar xodimlarga, injenerlarga, konstruktorlarga, loyihachilarga, texnologiya va mutaxasislarga bog’liq.

Mamlakatimizda mehnat, xom-ashyo, yoqilg’i, energetik resurslar juda ko’p. Asosiy fondlarimiz ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi juda katta. Shu sababli hamma joyda va har ishda tejamkor bo’lish, jamoat mulkiga omilkorlik bilan yondashish, ixtiyorimizda bo’lgan, insonning qo’li va aql-zakovati bilan bunyod etilgan narsalarninig hammasidan mohirona to’la-to’kis va oqilona foydalanish iqtisodiy siyosatning o’zagi bo’lmoqda. Butun ishimizning sifati va samaradorligini oshirishni ta’minlash uchun ham xo’jalikning hamma tarmoqlarida fan va texnikaning ilg’or darajasidan foydalanish zarur. Ish sifati va ishlab chiqarish samaradorligidan va ish sifatini oshirish, mehnat intizomini mustahkamlash, ularni mehnatga insonparvarlik munosabatida bo’lish ruhida tarbiyalash, texnik jihatdan asoslab berilgan. Mehnat normalarini brigada xo’jalik xisobini tejamkorlik va sifat rejalarini joriy etish, belgilangan ish hajmini kam sonli ishchilar bilan bajarish sohasidagi tartiblarni amalga oshirish maqsadga muvofiqir.

Sifatsiz mahsulot tayyorlanganlik va realizastiya uchun shuningdek mahsulotni lozim darajada saqlanganlik standartlari haqidagi talablar va tenika shart-sharoitiga rioya qilganligi uchun iqtisodiy jazo choralarini qo’llash joriy etishni kengaytirish zarur. Ma’lumki har qanday sanoat mahsuloti ma’lum muddat foydalangandan keyin sifat ko’rsatkichlarini turlicha yo’qotadi.
O’zbekistonga mahsulotlarni ishlab chiqarishda va bu mahsulotlarni dunyo bozoriga olib chiqishda yordam beruvchi juda ko’p xalqaro tashkilotlar mavjud :
ISO - xalqaro standartlash tashkiloti; MEK - xalqaro texnik korxonasi; MIK - xalqaro markaziy banki;
ASMO standartlashtirish va metrologiya bo’yicha arab mamlakatlarining tashkilotlari;
KOPANT - Janubiy Amerika standartlashtirish qo’mitasi.
Xalqaro standartlarni bunyod etishda ma’lum bir tovar ishlab chiqarish kuzda tutib davlatlar kelishib shu mahsulot va tovarga ishlab chiqarish uchun shu tovarni bunyod etadigan mutaxassislar xalqaro standartlarni yaratadi. Ma’lumki mahsulot sifati uni yaratish va iste’mol qilishning barcha bosqichlarida ilmiy tadqiqot, loyiha-konstruktorlik texnologik ish olib borish jarayonida undan foydalanishni ommaviy joriy qilishda shakllanadi.
Respublikamizda mahsulot sifatini oshirish uchun ko’pgina ishlar olib borilmoqda. Chet el investitsiyalari joriy qilinmoqda. Jumladan AKDD Yaponiya, Germaniya, Janubiy Koreya, Chexiya, Franstiya, Gollandiya, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan qo’shma korxonalar qurilgan.

Ixtisoslashuv tovarlarni sifatli chiqarish va arzonga tushirish shartidir. Shu sababli universal ya’ni hamma ish bilan mashg’ul firmalar bo’lmaydi, ular bir yoki bir necha tovarlar ishlab chiqarish sohasida ixtisoslashadi.

Ixtisoslashuvning ikki afzal tomoni bor :
Birinchidan, mehnat unumdorligini oshiradi, harajatlarni pasaytirib foydani oshirish imkonini beradi.
Ikkinchidan, sifatli tovar ishlab chiqarishni, binobarin tovarning bozorda yaxshi sotilishini ta’minlaydi.
Resurslar sarfi texnika-texnologiya darajasiga bog’liq bo’ladi. Bu daraja qanchalik yuqori bo’lsa ehtiyojlarni qondirish shu qadar kam resurs talab qiladi yoki aksincha. Masalan, yangi texnologiya sharoitida 10 so’mlik mahsulot olish uchun bir kvt. elektr energiyasi sarf qilinsa ilg’or texnologiya sharoitida 0,5 kvt. sarflanadi. Demak energoresurs birligi evaziga ikki barobar ko’p mahsulot olinadi.
Sanoatdagi ilg’or tajriba hamda ilmiy ma’lumotlarning kengayishi chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish uchun kurashning navbatdagi, butunlay yangi bosqich uchun shart-sharoitlar mavjudligini ko’rsatadi.

2.10.2. Tovarlarni sifatini standart usullarda aniqlash

Tovarlarni sifati turli yo’llar bilan tekshiriladi. Shu mahsulotlarga tegishli standartlar va ularni ko’rsatmalariga ko’ra ular organaleptik ximiyaviy, fizik biologik va mikrobiologik tekshirishlar natijasida belgilanadi. Mahsulotlarga organaleptik jihatdan baho berish. Agar mayda asboblarni e’tiborga olmaganda maxsus bir asbob-uskuna talab qilmaydi. Boshqa tekshirishlarni esa laboratoriyalarda maxsus asbob-uskunalar yordamida, tekshirilayotgan metodik

usullarga xos bo’lgan ishlar, tadbirlar va ximikatlar yordamida mutaxassislar tomonidan olib boriladi.